Ένα Μουσείο Ναυτικής Παράδοσης λείπει ακόμη από την Αίγινα! - Γράφει ο Ηρακλής Καλογεράκης

 Η Αίγινα έχει μεγάλη ναυτική παράδοση, όχι απλά γιατί είναι νησί που για έρθουν οι κάτοικοι του σε επαφή με τον υπόλοιπο κόσμο πρέπει να περάσουν τη θάλασσα, μα γιατί από αρχαιοτάτων χρόνων είχε ισχυρό ναυτικό και ικανότατους ναυτικούς.

Ο Όμηρος, στα Ομηρικά έπη, μας περιγράφει πως Αιγινήτες, με 80 «Αιγινήτικα μαυροκάραβα» πήγαν και έλαβαν μέρος στον Τρωικό πόλεμο (το 1250 πΧ) και στη συνέχεια, ανά τους αιώνες έχουμε πάμπολλες αναφορές.

‘

Η Αίγινα, ταυτόχρονα με την ναυτοσύνη ανέπτυξε και τη ναυπηγική επιστήμη, τα δε Αιγινήτικα καΐκια ήταν από τα πλέον καλοτάξιδα και ασφαλή, στη Μεσόγειο. Ο Ησίοδος κάνει εκτενείς αναφορές στα «ευέλικτα πλοία» των Αιγινητών.

Επίσης η Αίγινα με τις τριήρεις της, έλαβε μέρος στη ναυμαχία της Σαλαμίνας όπου διακρίθηκε και μάλιστα γράφηκε πως για να θεωρηθεί τότε κάποιος ήρωας, έπρεπε να συγκριθεί με τους Αιγινήτες ναυμάχους, πριν του αποδοθεί ο χαρακτηρισμός αυτός, του ήρωα.

Αργότερα μετά τη δημιουργία του νεώτερου Ελληνικού κράτους, η Αίγινα κατείχε αξιολογότατο σπογγαλιευτικό στόλο που διατήρησε μέχρι και την δεκαετία του 1970 και απασχολούσε περί τους χιλίους ναυτικούς, σπογγαλιείς και βουτηχτές!  

Επίσης όλα τα χρόνια της ιστορίας του νησιού οι ψαράδες και οι ναυτικοί υπερτερούν των άλλων επαγγελμάτων και αποτελούν το περίπου 35-40% του εργατικού του δυναμικού. Αυτό δε συνεχίζεται μέχρι και σήμερα.

Τέλος, στη θαλάσσια περιοχή που περιβάλλει το νησί, έγιναν από αρχαιοτάτων χρόνων πολλές ναυμαχίες, αερο-ναυμαχίες, αερομαχίες αλλά και ατυχήματα. Αρκετά δε είναι τα ναυάγια που υπάρχουν κοντά στο νησί. Να θυμηθούμε μόνο πως, λόγω του Πειραιά και του ναυστάθμου Σαλαμίνας, ο Σαρωνικός και στους δύο παγκόσμιους είχε δύο μόνιμα ναρκοπέδια με τις αντίστοιχες επιτυχίες αλλά και ατυχίες. Αρκετά συνεπώς πλοία, υποβρύχια αλλά και αεροπλάνα έχουν επικαθίσει στο βυθό του και ξεκουράζονται πλέον εκεί.

 Σήμερα, αν εξαιρέσει κανείς τις δύο άγκυρες και τη μία νάρκη που υπάρχουν στον προαύλιο χώρο της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου του Θαλασσινού, στο λιμάνι της Αίγινας, δεν υπάρχει τίποτε που να θυμίζει την πλούσια ναυτική ιστορία του νησιού το οποίο σημειωτέον έχει και δυο ναυτικά οχυρά, ένα στον Τούρλο και ένα στην Πέρδικα.

Η σπογγαλιεία στην Αίγινα

 Όλοι οι Αιγινήτες αλλά και οι κάτοικοι της Αίγινας, έχουν διαβάσει ή έχουν ακούσει πως η Αίγινα κάποτε ήταν από τα νησιά με την πλέον ανεπτυγμένη σπογγαλιεία.

Τα Αιγινήτικα σφουγγαράδικα τον 18ο, 19ο και μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα κυριαρχούσαν σε όλες τις θάλασσες από τον Εύξεινο πόντο μέχρι τη Μπαρμπαριά, και την Αμερική,  οι δε Αιγινήτες σφουγγαράδες γέμιζαν τα πορτοφόλια τω οικογενειών τους με αποτέλεσμα το νησί να ομορφαίνει όλο και πιο πολύ.

Σύμφωνα με αξιόπιστες πηγές το 1902 και 1903 μπήκαν στην Αίγινα περίπου 4 εκατομμύρια χρυσά φράγκα. Τα καλύτερα «θαλασσινά στέκια» των Αιγινητών ήταν στην Τύνιδα, Τρίπολη, Βεγγάζη, Σικελία,  Λαμπεντούζα, Ιταλία Παντελλερία , Κρήτη, Δωδεκάνησα και Κύπρος.

Στις αρχές του 20ού αιώνα η υπεραλίευση οδήγησε στην αποψίλωση των βυθών από τα σφουγγάρια, αναγκάζοντας τους σφουγγαράδες να βουτούν όλο και πιο βαθιά, πράγμα επικίνδυνο. Χαρακτηριστικά από το 1866 ως το 1915 σημειώθηκαν περίπου 10.000 θάνατοι και 20.000 παραλύσεις από καταδύσεις με χρήση σκάφανδρων. «Τότε τα καΐκια πήγαιναν κάτω στην Αφρική με 17-18 δύτες και γύρναγαν με 5-6». Για τους λόγους αυτούς, αρκετοί σφουγγαράδες  μετανάστευσαν στη Φλώριδα της Αμερικής, κυρίως στο Tarpon Springs, όπου ίδρυσαν ένα κυριολεκτικά σφουγγαράδικο χωριό με σημαντική μάλιστα παραγωγή. Οι Έλληνες σφουγγαράδες προσκλήθηκαν από τον Αιγινήτη Σπύρο Βουτέρη, και ίδρυσαν αρχικά μια παροικία Αιγινητών οι οποίοι εξασκούσαν τη σπογγαλιεία που ήξεραν και για να βγάλουν και για να εμπορευτούν τα «σφουγγάρια» που ήταν περιζήτητα και απαραίτητο εξάρτημα κάθε λουτρού.

Τα σφουγγάρια τα μάζευαν από περίπου 40 οργιές βάθος και μάζευαν τόσα όσα μπορούσε να μαζέψει κάθε βουτηχτής στα 3 με 4 λεπτά που επιτρεπόταν να μείνει. Γιαυτό και ήταν πολλοί για να εναλλάσσονται και γιαυτό πολλοί παρασυρόταν και έθεταν σε σοβαρό κίνδυνο την κινητικότητα τους, ακόμη και τη ζωή τους. 

Υπήρξε εποχή που η Αίγινα είχε πάνω από 70 σφουγγαράδικα με περίπου 1000 Αιγινήτες «βουτηχτάδες» που επειδή δεν ήταν αρκετοί έπαιρναν ναύτες-βουτηχτάδες και από άλλα μέρη όπως Ύδρα, Κάλυμνο, Σύμη κ.α. Η φήμη της Αίγινας μέσω των σφουγγαριών της απλώθηκε σε όλο τον κόσμο!

Η οικογένεια Μπράουν πλούτισε και έδωσε δουλειά σε εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες, άτομα χάρις στην σπογγαλιεία. Αγόραζαν τα σφουγγάρια, τα έπλεναν, τα στέγνωναν, τα καθάριζαν, τα συσκεύαζαν και έφευγαν για το εξωτερικό φέρνοντας πολύτιμο συνάλλαγμα στο νησί. Οι καλύτερες αγορές ήταν η Αγγλία, η Γαλλία και η Γερμανία και αυτό γιατί οι πανέξυπνοι Έλληνες με το επιχειρηματικό δαιμόνιο φρόντισαν να αναπτύξουν ιδιαίτερους δεσμούς με τις χώρες αυτές.

Τα σφουγγαράδικα αναχωρούσαν κάθε Φεβρουάριο και επέστρεφαν τον Οκτώβριο, την ημέρα εορτής του Αγ. Δημητρίου. Όσα ήταν σημαιοστολισμένα έφερναν θησαυρό εώ όσα δεν είχαν σημαιοστολισμό μαζί με το «θησαυρό» είχαν και κάποιο άτυχο βουτηχτή. Η τέχνη του βουτηχτή ήταν δύσκολη, ήθελε πειθαρχία, γνώσεις και κυρίως σύνεση και ήταν συνυφασμένη με τον «κίνδυνο» Γι’αυτό και το επάγγελμα του βουτηχτή ήταν από τα πιο ακριβοπληρωμένα.

Τη δεκαετία του 50, με την ανακάλυψη των συνθετικών υλών και τον ανταγωνισμό που υπήρχε αφού πολλοί και από πολλά άλλα κράτη μπήκαν στον χορό (Τουρκία-Αίγυπτος, Τυνησία), άρχισε η κατακόρυφη πτώση της σπογγαλιείας και της επεξεργασίας σπόγγων. Τα έξοδα ήταν πολλά, οι κίνδυνοι μεγάλοι και το κέρδος μικρό.

 Το επάγγελμα που εκτός των άλλων έβγαζε «δυνατούς», που μετέφερε την Ελληνική σημαία σε θάλασσες και ωκεανούς, που έκανε γνωστή την Αίγινα, δυστυχώς έσβησε. Όμως αρκετά όμορφα αρχοντικά και «διώροφα κτήρια» που ακόμη υπάρχουν στην Αίγινα, θα μας θυμίζουν τις δόξες του παρελθόντος και τη ναυτική παράδοση των Αιγινητών.  Αυτά δεν πρέπει να ξεχαστούν γιατί είναι μέρος της ζωής των προγόνων μας, κομμάτι της ιστορίας μας και της ιστορίας του νησιού της Αίγινας. Η Αίγινα, των αγωνιστών της θάλασσας που βοήθησαν στην ανάπτυξη και ομορφιά του νησιού, δεν πρέπει να επιτρέψει να ξεθωριάσει ή να σβήσει τελείως η μνήμη των νέων γενεών.

Θυμάμαι πως το 2011, στα πλαίσια της γιορτής φιστικιού, έγινε μια εκδήλωση στο Ιστορικό και Λαογραφικό μουσείο της Αίγινας και για 10 μέρες υπήρξε μια έκθεση με θέμα «Μνήμες σπογγαλιείας στην Αίγινα» και επίσης ένα τεύχος του Περιοδικού «Η Αιγιναία» αφιερώθηκε στο θέμα αυτό. Όμως ο τίτλος εφημερίδας της εποχής  «Είχε και η Αίγινα σφουγγαράδες» (Ελευθεροτυπία, Σάββατο 27 Αυγούστου 2011) πρέπει να είναι διαχρονικός και πως αυτό που άλλα νησιά έχουν να γίνει και στην Αίγινα.

Η Αίγινα, όπως έγραψε το ίδιο άρθρο, εκτός από φιστίκια και κεραμικά, έβγαζε και σφουγγάρια, τόσα που η εμπορική αυτή δραστηριότητα αποτελεί σήμερα πολύτιμη ιστορική μνήμη.

Η χώρα μας έχει 25 Δημόσια, Δημοτικά και Ιδιωτικά ναυτικά μουσεία (φαίνονται στον πίνακα)  που απλώνονται σε όλη την Ελλάδα και από αυτά μόνο τρία έχουν εκθέματα της κάποτε Ανθούσης σπογγαλιευτικής δραστηριότητας (Κάλυμνος, Λήμνος, Σύμη).

Η Κάλυμνος δικαίως έχει εκθέματα σπογγαλιείας αφού κατείχε το 42 % της σπογγαλιευτικής δραστηριότητας, όπως η Σύμη και η Λήμνος, αλλά το να μην έχει η Αίγινα που κάποτε ήταν «μεγάλη δύναμη στη σπογγαλιεία» είναι τελείως αδικαιολόγητο. Το σπουδαιότερο, κατά τη άποψη μου μουσείο, είναι αυτό που Έλληνες πρόσφυγες από τη θάλασσα του Μαρμαρά έφτιαξαν στη νέα τους πατρίδα, τη Λήμνο. Εκεί στη Νέα Κούταλη Λήμνου, σε μια παλιά αλλά όμορφη μονοκατοικία, έφτιαξαν το «Μουσείο Ναυτικής Παράδοσης και Σπογγαλιείας» (http://www.spongefishing-museum.gr/) που  αποτελεί κόσμημα για τον Ελληνισμό, για τη ναυτοσύνη των Ελλήνων αλλά και για την ιστορία της σπογγαλιείας.

Αξιοπρόσεκτο είναι πως η Λήμνος, έχει και δεύτερο Ναυτικό μουσείο.  Έχει το Κέντρο Ενημέρωσης Ιστορίας και Ναυτικής Παράδοσης Μούδρου δημιουργήθηκε στο κτήριο του παλιού σχολείου του Μούδρου, που χτίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα και χρησιμοποιήθηκε ως  δημοτικό σχολείο και ως ειρηνοδικείο. Είναι χτισμένο με πέτρες και με λαξευμένους γωνιόλιθους και διατηρεί αρχιτεκτονικά στοιχεία του νεοκλασικισμού.. Οι μελέτες για το σχεδιασμό και την υλοποίησή του εντάχτηκαν στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα: «Κρήτη και Νήσοι Αιγαίου 2007-2013», στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ και το έργο ανατέθηκε από τον Δήμο Λήμνου εντός του 2015. Οι υποδομές και ο εκθεσιακός χώρος ολοκληρώθηκαν στο τέλος του 2015.

Τα περισσότερα από τα ναυτικά αυτά μουσεία δεν είναι μεγάλα. Μικρά είναι που στεγάστηκαν κυρίως σε διατηρητέα κτίρια των περιοχών τους, σε παλιά δημοτικά σχολεία ή κρατικά κτήρια και το κυριότερο τα περισσότερα χρηματοδοτήθηκαν από προγράμματα ΕΣΠΑ.  Η Αίγινα με την ναυτική και ναυπηγική της παράδοση, με την εμπορική μέσω θαλάσσης δραστηριότητα, με την ανάπτυξη και ευημερία που είχε λόγω της θάλασσας και των συναφών επαγγελμάτων, δεν είναι δυνατόν να μην έχει ένα μουσείο αφιερωμένο στις παραδόσεις αυτές. Αν μη τι άλλο  το οφείλει στις ψυχές αυτών που χάθηκαν στις ναυμαχίες αλλά και στα βάθη των θαλασσών, λόγω δουλειάς.

Όσο υπάρχουν ακόμη απόγονοι «σφουγγαράδων» και «ναυτικών» στην Αίγινα, επιβάλλεται να γίνει ένα μουσείο Ναυτικής παράδοσης και σπογγαλιείας όπως υπάρχει σε άλλα νησιά.

Οι κάτοικοι του νησιού, είμαι σίγουρος πως θα ανταποκρινόταν θετικά σε ένα κάλεσμα για να προσφέρουν ότι αντικείμενο, με κάποια πολιτική άξια, έχουν προκειμένου να εκτίθεται σε πολλά μάτια. Το μόνο που χρειάζεται είναι να βρεθεί ο «κάποιος» που νοιάζεται για το νησί και τον πολιτισμό του, να επιλεγεί ο κατάλληλος χώρος μέσα από τα τόσα κλασικά κτήρια που υπάρχουν στο νησί και βάζοντας την όρεξη, το κέφι, το μεράκι, να δημιουργήσει ένα «Μουσείο Ναυτικής Παράδοσης Αίγινας».