Ελάχιστοι γνωρίζουν ότι πίσω από το “Γελαστό Παιδί”, το θρυλικό τραγούδι του Μίκη Θεοδωράκη, κρύβεται μια πραγματική ιστορία που καμία σχέση δεν έχει με την ελληνική πολιτική αλλά με τον εθνοαπελευθερωτικό αγώνα της Ιρλανδίας και τον θρυλικό επαναστάτη Μάικλ Κόλινς, ο οποίος είχε εμπνεύσει στο παρελθόν και την ομώνυμη ταινία με πρωταγωνιστή τον Λίαμ Νίσον.

Μάλιστα με αφορμή τα εκατό χρόνια από τον θάνατο του, ο καταξιωμένος Ιρλανδός σκηνοθέτης Άλαν Γκίλσεναν αποφάσισε να γυρίσει ως φόρο τιμής στον ήρωα τους ένα ντοκιμαντέρ όπου εξηγείται πως το δικό μας τραγούδι-σύμβολο κατά της αντίστασης στη Χούντα, ήταν ουσιαστικά γραμμένο για έναν πρωταγωνιστή ενός άλλου πολιτικού αγώνα, αυτού της Ιρλανδίας φτάνοντας, τελικά, να ενώνει την πορεία των δυο λαών.
Η ιστορία πίσω από το Γελαστό Παιδί του Μίκη Θεοδωράκη, το οποίο ξεκίνησε ως ιρλανδέζικο τραγούδι αφιερωμένο στον Μάικλ Κόλινς θα προβληθεί στο τμήμα Ανοιχτοί Ορίζοντες του 25ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, (μια διοργάνωση του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης) που ανοίγει τις πύλες του την Πέμπτη 2 Μαρτίου και ολοκληρώνεται την Κυριακή 12 Μαρτίου.

Το 1961 ο Μίκης Θεοδωράκης βρισκόταν στο ζενίθ, σε μια από τις καλύτερες χρονιές της καριέρας του καθώς οι παλιότερες διώξεις είχαν μετατραπεί σε αφορμή για ακάματη δραστηριότητα και ενεργητικότητα: Θεατρικά, ταινίες, συνθέσεις και αμέτρητες συναυλίες. Μόνο μέσα σε μια χρονιά ο καταξιωμένος συνθέτης είχε καταφέρει να διοργανώσει πάνω από 20 συναυλίες στην Αθήνα και τριάντα στην επαρχία, με τα γνωστά, φυσικά, παρατράγουδα καθώς στη Νάουσα αστυνομικοί και παρακρατικοί είχαν λιθοβολήσει τον ίδιο και τους μουσικούς του, οι οποίοι έμοιαζαν να έχουν γλυτώσει από θαύμα.

Στο θέατρο την ίδια χρονιά θα ανέβαινε η “Συνοικία το όνειρο” με δικές του συνθέσεις ενώ τον Μάιο του 1961 θα δινόταν η θρυλική συναυλία του Χατζιδάκι, όπου θα ακούγονταν αποσπάσματα από τον ‘Επιτάφιο” του επίσημου “ανταγωνιστή” του Θεοδωράκη, ως μια ζωντανή απόδειξη ότι ποτέ οι δυο τους δεν είχαν τίποτα να χωρίσουν. Την ίδια χρονιά και συγκεκριμένα το φθινόπωρο του 1961 ο Θεοδωράκης επισκέπτεται το Παρίσι, όπου έρχεται σε επαφή με μια σειρά από επιφανείς προσωπικότητες του πνεύματος και της πολιτικής. Εκεί είναι που ένα πρωινό θα φτάσει στα χέρια του ένα θεατρικό έργο, εμπνευσμένο από τον απελευθερωτικό αγώνα του ιρλανδικού λαού με μια σειρά ποιημάτων, γραμμένων από έναν νεαρό όπου εξιστορούσε τις σημαντικές στιγμές του ιρλανδικού αγώνα και του πιο γνήσιου εκφραστή του, του Μάικλ Κόλινς.
Το θεατρικό, που έφερε τον τίτλο “Ένας όμηρος” και θεωρούταν παράνομο για την Ιρλανδία, θα κινητοποιούσε τον Μίκη Θεοδωράκη ώστε να θελήσει να το μελοποιήσει. Καθώς ο Ιρλανδός νεαρός συγγραφέας με το όνομα Μπρένταν Μπίαν, θεωρούταν μέλος του IRA και ως εκ τούτου καταζητούμενος, δεν μπορούσε εύκολα να εμφανιστεί επισήμως, παραμένοντας κατά κάποιο τρόπο κρυφός και δίνοντας την αφορμή στον Θεοδωράκη να μεταγράψει, με τον δικό του τρόπο, την πραγματική ιστορία. Η υπόθεση του έργου ήθελε έναν βρετανό στρατιώτη να πιάνεται αιχμάλωτος από τον δημοκρατικό στρατό και να κρατιέται ως όμηρος σε ένα μπουντρούμι. Επρόκειτο δε να τουφεκιστεί ως αντίποινα για τον θάνατο ενός Ιρλανδού, ο οποίος είχε καταδικαστεί σε θάνατο.

Τα καταγώγια, όπου διεξάγεται η δράση, εναλλάσσονταν μάλιστα με άλλα χαμαιτυπεία και πορνεία σε αυτή την κωμικοτραγική λογική που χαρακτηρίζει τους Ιρλανδούς. Πρόκειται για μια μικρογραφία μιας κοινωνίας που μπορεί να βίωνε τη δική της τραγική μοίρα σε αναζήτηση ταυτότητας αλλά δεν ξεχνούσε ποτέ το γέλιο, όπως και οι διάσημοι πρωταγωνιστές της, κάτι που αποδεικνύεται και από τον τίτλο “The Laughing Boy”, δηλαδή το γελαστό παιδί.

Το θεατρικό, που προκάλεσε αμέσως το ενδιαφέρον του Έλληνα συνθέτη, παραδόθηκε στον γνωστό μεταφραστή του Σαίξπηρ και Έλληνα αγωνιστή Βασίλη Ρώτα και τελικά κατάφερε, παρά τις δυσκολίες, να ανεβεί στην ελληνική θεατρική σκηνή με τον τίτλο “Μαγική Πόλις” στο θέατρο Παρκ, δυο χρόνια αργότερα με πρωταγωνιστές τους Νέλλη Αγγελίδου, Χρήστο Πάρλα, Τασσώ Καββαδία από τη γνωστή ερμηνεύτρια η Ντόρα Γιαννακοπούλου. Μόνο που όταν ο Θεοδωράκης αποφασίζει να περιλάβει τα τραγούδια σε δίσκο, τον κόβει η λογοκρισία.

Ο συνθέτης αρνούμενος να περικόψει το συγκεκριμένο τραγούδι αλλά και μεγάλο μέρος του κειμένου αρχίζει και καταγγέλλει, όπου βρεθεί ανοιχτά, την κυβέρνηση για λογοκρισία αποφασίζοντας να ερμηνεύει, κάθε φορά, τα κομμάτια στις ζωντανές εμφανίσεις του κάνοντας τα έτσι ιδιαίτερα δημοφιλή προτού καν κυκλοφορήσουν. Τελικά ξεπερνώντας τις δυσκολίες ο δίσκος κατάφερε να ηχογραφηθεί αρκετά χρόνια αργότερα, το 1966 με τη θρυλική και αξεπέραστη Μαρία Φαραντούρη στην κύρια ερμηνεία του διάσημου κομματιού “Το Γελαστό παιδί”.

Λίγους μήνες, όμως, αργότερα ενέσκηψε η δικτατορία των Συνταγματαρχών και έτσι το τραγούδι θεωρήθηκε και πάλι απαγορευμένο. Μόνο που ακριβώς γι αυτόν τον λόγο μετετράπη στο δικό μας επικό σύμβολο και ύμνο κατά της Χούντας, ένα συμβολικό τραγούδι για την αντίσταση κατά των φασιστών: στη θέση, επομένως, του “Σκοτώσαν οι δικοί μας το γελαστό παιδί”, το οποίο ουσιαστικά αναφερόταν στην εμφύλια σύρραξη στην Ιρλανδία, ακουγόταν πλέον “Σκοτώσαν οι εχθροί μας” ενω στις συναυλίες που δόθηκαν μετά την πτώση της Χούντας αντί για “εχθροί” μας ακουγόταν το “φασίστες”.

Κανείς δεν ήξερε ότι στην πραγματικότητα το γελαστό παιδί αναφερόταν ουσιαστικά σε άλλα γεγονότα, που οδήγησαν στην ανεξαρτητοποίηση της Ιρλανδίας και στη συνέχεια στον αιματοβαμμένο Εμφύλιο. Το “χαρούμενο παιδί”, όπως ήταν γνωστό το όνομα του Κόλινς, ήταν ένας ιδιαίτερα προικισμένος νέος που είχε όνειρο να δει κάποια την Ιρλανδία ελεύθερη. Πολύμηχανος και ευφυής κατάφερε, ενώ είχε αφήσει μικρός το σχολείο, να μορφωθεί μόνος του και να πιάσει δουλειά ως ταχυδρομικός υπάλληλος στο Λονδίνο. Στη συνέχεια μάλιστα έμαθε τα μυστικά του χρήματος και της εξουσίας κάνοντας τα θελήματα σε χρηματιστηριακή εταιρεία. Κατάφερε τελικά να σπουδάσει νομικά τα οποία τον βοήθησαν στο να δίνει τις κατάλληλες οδηγίες στα μέλη της μυστικής εταιρείας που ο ίδιος ίδρυσε ως IRB. Επιστρέφοντας στην Ιρλανδία συνελήφθη για την επαναστατική του δράση και κρατήθηκε όμηρος σε στρατόπεδο συγκέντρωσης αφού είχε γλυτώσει την ήδη αναγγελθείσα καταδίκη σε θάνατο.
Όταν απελευθερώθηκε έγινε ένα από τα κεντρικά μέλη του Σιν Πέιν ενώ οργάνωσε την απελευθέρωση του Βαλέρα και άλλων ανεξάρτητων Βουλευτών, κάτι που εκτόξευσε τη φήμη του στα ύψη. Ύστερα από δικές του πρωτοβουλίες και φτάνοντας να ξεσηκώσει τους Ιρλανδούς σε ειρηνικές εξεγέρσεις, επετεύχθη η ανεξαρτησία του IRA με την γνωστή αγγλοιρλανδική συνθήκη και ο ίδιος έφτασε να γίνει εθνικός ήρωας. Μόνο που καθώς ο διχασμός ανάμεσα στα μέλη του IRA με τους μισούς να είναι υπέρ της συνθήκης και άλλους κατά, οδήγησε στον τραγικό εμφύλιο στην Ιρλανδία με τα γνωστά αποτελέσματα. Ο ίδιος ο Κόλινς αγωνίστηκε να μη χυθεί αίμα αλλά ήταν τραγικό να πέσει και ο ίδιος νεκρός σε μια εμφύλια σύγκρουση στις 22 Αυγούστου του 1922-μια επέτειος που ενέπνευσε και το σχετικό ντοκιμαντέρ που θα προβληθεί στο Φεστιβάλ στο τμήμα ‘Ανοιχτοί Ορίζοντες”.

Από “γελαστό παιδί” στην ιστορία του σήμερα

Εν ολίγοις το ιρλανδικό τραγούδι με τίτλο «The Laughing Boy» που γράφτηκε από τον έφηβο επαναστάτη Μπρένταν Μπίαν ως φόρος τιμής σ’ έναν άλλο θρυλικό επαναστάτη, τον Μάικλ Κόλινς εμπνέει έναν άλλο ποιητή Θίο Ντόργκαν ώστε να ακολουθήσει στο ντοκιμαντέρ όλο το ταξίδι στου τραγουδιού. Όντας ιδιαίτερα φιλέλληνας και με βαθιά γνώση των γεγονότων που σημάδεψαν τη σύγχρονη ελληνική ιστορία αλλά και των μύθων μας-στα Ελληνικά κυκλοφορεί η ποιητική του συλλογή “Ορφέας” από εκδόσεις Ροδακιό-ο Ντόργκαν πραγματοποιεί μια άλλη ερευνητική Οδύσσεια ώστε να αποκαλύψει την αλήθεια που κρύβεται πίσω από το τραγούδι. Αναζητώντας τα ίχνη του σπουδαίου Έλληνα συνθέτη που έφυγε από τη ζωή φτάνει να συνομιλεί με εμβληματικά πρόσωπα του ελληνικού τραγουδιού και της ελληνικής ιστορίας, οι οποίοι βοηθούν να ξετυλιχθεί το νήμα του “Γελαστού παιδιού”.

Οι ελληνικές ιστορίες μπερδεύονται έτσι σχεδόν μεταφυσικά με αυτές των Ιρλανδών ενώ από την κάμερα του Ιρλανδού σκηνοθέτη παρελαύνουν μοναδικό ζώντες και τεθνεώτες που έχουν αφήσει εποχή. Ουσιαστικά πρόκειται για μια αφήγηση που, όπως λένε και οι υπεύθυνοι “συνυφαίνει τις τραγικές και αιματηρές ωδίνες τόσο της σύγχρονης Ιρλανδίας όσο και της σύγχρονης Ελλάδας. Όμως τις ιστορίες και των δύο συνδέει κάτι πολύ βαθύτερο και υπερβατικό: η δύναμη ενός τραγουδιού”. Στο ντοκιμαντέρ ακούγεται, επίσης, η πρωτότυπη μουσική της Ελένης Καραΐνδρου και συμμετέχουν προσωπικότητες όπως η Μαρία Φαραντούρη, ο Παντελής Βούλγαρης, ο Ροβήρος Μανθούλης και ο Παντελής Μπουκάλας.

Το ντοκιμαντέρ θα προβληθεί στην ενότητα “Ανοιχτοί ορίζοντες” σε ένα φεστιβάλ που φέτος, δυο χρόνια μετά την πανδημία, εμφανίζεται ιδιαίτερα πλούσιο σε αφιερώματα, ταινίες και συμμετοχές. Ειδικά τα ιστορικά και πολιτικά ντοκιμαντέρ, όπως το “Γελαστό παιδί” φαίνονται να έχουν την τιμητική τους. Καίρια στο φετινό φεστιβάλ είναι τα τα ειδικά ντοκιμαντέρ που θα προβληθούν στα πλαίσια του αφιερώματος για τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης: με αφορμή τη συμπλήρωση 80 χρόνων από την αναχώρηση του πρώτου συρμού από τη Θεσσαλονίκη για το Άουσβιτς το φεστιβάλ τιμά τη μνήμη της εβραϊκής κοινότητας της πόλης με ειδικό αφιέρωμα που φέρει τον τίτλο “Adio Kerida: Από τη Θεσσαλονίκη στο Άουσβιτς-80 χρόνια” με μια σειρά ταινιών αλλά και δέκα ταινίες αφιερωμένες στον σκηνοθέτη Σταύρο Ψυλλάκη.