Ιόλαος ονομάστηκε επίσημα ο «ελληνικός» εξωπλανήτης και Λέρνα το άστρο του
Ιόλαος και Λέρνα είναι τα ονόματα που επέλεξαν οι Έλληνες δια ψηφοφορίας για τον «ελληνικό» εξωπλανήτη και το άστρο του και τα οποία επικυρώθηκαν επίσημα πλέον από την Διεθνή Αστρονομική Ένωση (IAU), μαζί με τα ονόματα 111 άλλων «ζευγαριών» πλανητών και άστρων, που βαφτίστηκαν από συνολικά 112 χώρες. Τα επιλεχθέντα ονόματα θα χρησιμοποιούνται πλέον παράλληλα με τα υφιστάμενα επιστημονικά.
Η ονοματοδοσία έγινε στο πλαίσιο της διεθνούς καμπάνιας «NameExoWorlds» (Ονομάστε τους Εξω-Κόσμους) της Διεθνούς Αστρονομικής Ένωσης, με αφορμή τον εορτασμό των 100 ετών από την ίδρυση της IAU το 1919 (η Ελλάδα ήταν ένα από τα πέντε πρώτα ιδρυτικά μέλη της). Η χώρα μας - όπως και άλλες περίπου 100 χώρες -οργάνωσε μια εθνική ψηφοφορία για το όνομα του εξω-πλανήτη HAT-P-42b και του μητρικού του αστέρα (HAT-P-42), που είχαν ανατεθεί από την IAU στη χώρα μας.
Το εν λόγω σύστημα βρίσκεται στον αστερισμό της Ύδρας, σε απόσταση 1.458 ετών φωτός από τη Γη (ένα έτος φωτός ισούται με περίπου 10 τρισεκατομμύρια χιλιόμετρα) και είναι ορατό από το ημισφαίριό μας στον αστερισμό της Ύδρας. Ο εξωπλανήτης ΗΑΤ-Ρ-42b ανακαλύφθηκε το 2012 με τη μέθοδο των διαβάσεων από την ερευνήτρια Isabelle Boisse του Πανεπιστημίου του Πόρτο της Πορτογαλίας και άλλους επιστήμονες από την Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Είναι ένας αέριος γίγαντας με μάζα παρόμοια με αυτή του Δία και περίοδο περιφοράς 4,64 ημερών γύρω από το μητρικό άστρο του, που είναι ένας κιτρινωπός νάνος αστέρας της Κύριας Ακολουθίας (ΚΑ).
Μετά από διαδικτυακή ψηφοφορία όπου κατατέθηκαν περισσότερες από 2.200 προτάσεις, μια εθνική επιτροπή -με πρόεδρο τον ομότιμο καθηγητή αστροφυσικής Κανάρη Τσίγκανο του Τμήματος Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών- προέκρινε οκτώ από αυτές για την τελική ψηφοφορία, η οποία διήρκεσε μέχρι τις 11 Νοεμβρίου. Το τελικό αποτέλεσμα της, που εστάλη στην IAU ως επίσημη πρόταση της Ελλάδας, κρατήθηκε μυστικό, εωσότου η Διεθνής Αστρονομική Ένωση κάνει την ανακοίνωση, δίνοντας και σχετική συνέντευξη Τύπου στο Παρίσι.
Τα οκτώ επικρατέστερα ζευγάρια ονομάτων (το πρώτο για τον πλανήτη και το δεύτερο για το μητρικό αστέρα) που είχαν επιλεγεί από την επιτροπή, ήταν: Ιolaus (Ιόλαος) και Lerna (Λέρνα), Metrodorus (Μητρόδωρος) και Avdira (Άβδηρα), Amphion (Αμφίων) και Aethon (Αίθων), Aeolus (Αίολος) και Aethon (Αίθων), Phanes (Φάνης) και Aeon (Αιών), Pontinos (Ποντίνος) και Amimone (Αμυμώνη), Argo (Αργώ) και Orseis (Ορσηίς), Orthrus (Όρθρος) και Echidna (Έχιδνα).
Όσον αφορά το «ζευγάρι» που τελικά επιλέχθηκε, ο Ιόλαος ήταν ανιψιός, βοηθός και ηνίοχος του Ηρακλή, ο οποίος συνέβαλε στην επιτυχία των άθλων του, ιδιαίτερα της εξόντωσης της Λερναίας Ύδρας, ενός αθάνατου μυθικού όντος με εννέα κεφάλια που ζούσε στη λίμνη Λέρνα. Από τα νερά της Λέρνας σχηματίζονταν κατά την αρχαιότητα πολλά τέλματα, από τα οποία γεννήθηκε ο μύθος της Λερναίας Ύδρας, αλληγορικά ως πρώτη προσπάθεια αποξήρανσης ελών στον ελλαδικό χώρο από τους μυθικούς κατοίκους, προσωποποιούμενους στη μορφή του Ηρακλή. Όταν ο Ηρακλής έκοβε ένα κεφάλι, έβγαιναν δύο και μόνο καίγοντας την πληγή με φωτιά κατάφερε να σταματήσει τον πολλαπλασιασμό. Αυτό το κατάφερε με τη βοήθεια του Ιολάου. Ο Ιόλαος κινείτο γύρω από τη Λέρνα βοηθώντας τον Ηρακλή να εξοντώσει τη Λερναία Ύδρα. Παρόμοια και ο εξωπλανήτης Ιόλαος που ευρίσκεται στον αστερισμό της Ύδρας, κινείται γύρω από το μητρικό άστρο Λέρνα.
Σύμφωνα με τον Κανάρη Τσίγκανο, συντονιστή των εκδηλώσεων της εκατονταετηρίδας της Διεθνούς Αστρονομικής Ένωσης στην Ελλάδα, το άστρο ΗΑΤ-Ρ-42 έχει την ίδια θερμοκρασία με τον Ήλιο μας και έχει μάζα, ακτίνα και ηλικία λίγο μεγαλύτερες από αυτές του Ήλιου, συγκεκριμένα 1,18 φορές τη μάζα και 1,53 φορές την ακτίνα του Ήλιου αντίστοιχα, ενώ η ηλικία του είναι 5,1 δισεκατομμύρια έτη(έναντι 4,5 δισ. ετών έτη της ηλικίας του Ήλιου).
Γύρω από το άστρο ΗΑΤ-Ρ-42, σε απόσταση 0,057 αστρονομικών μονάδων, δηλαδή περίπου 5,2 φορές την ακτίνα του μητρικού άστρου του, περιφέρεται ο εξωπλανήτης ΑΤ-Ρ-42 b, που «ψήνεται» με θερμοκρασίες περίπου 1.000 βαθμών. Ο εξωπλανήτης αυτός έχει μάζα λίγο μικρότερη (0,975) και ακτίνα λίγο μεγαλύτερη (1,277) σε σχέση με αυτές του Δία.
Ο αέριος αυτός γίγαντας περιστρέφεται ταχύτατα εντός 4,64 ημερών(τόση είναι η διάρκεια του έτους του) σε μια πλήρη περίπου κυκλική τροχιά γύρω από το μητρικό άστρο του, με ταχύτητα 500.000 χιλιομέτρων την ώρα, δηλαδή περίπου πέντε φορές την ταχύτητα με την οποία η Γη περιφέρεται γύρω από τον Ήλιο.
Οι αστρονόμοι -25 περίπου χρόνια μετά την ανακάλυψη του πρώτου εξωπλανήτη (για τον οποίο δόθηκε και το φετινό Νόμπελ Φυσικής)- έχουν πλέον ανακαλύψει περίπου 4.000 επιβεβαιωμένους εξωπλανήτες γύρω από κοντινά και πιο μακρινά άστρα. Μερικοί πλανήτες είναι μικροί και βραχώδεις σαν τη Γη, ενώ άλλοι είναι αέριοι γίγαντες σαν το Δία. Οι επιστήμονες εκτιμούν πλέον ότι τα περισσότερα άστρα στο σύμπαν έχουν πλανήτες γύρω τους. Το γεγονός αυτό σημαίνει ότι υπάρχει ένας τεράστιος αριθμός πλανητών, κάτι που καθιστά πιθανή την ύπαρξη εξωγήινης ζωής.
Η Διεθνής Αστρονομική Ένωση είναι ο αρμόδιος διεθνής φορέας για την επίσημη ονοματοδοσία των ουρανίων σωμάτων. Η πρώτη καμπάνια NameExoWorlds, που είχε πραγματοποιηθεί το 2015, είχε «βαφτίσει» 31 εξωπλανήτες σε 19 πλανητικά συστήματα. Τώρα, για δεύτερη φορά, η Ένωση έδωσε σε κάθε ενδιαφερόμενη χώρα την ευκαιρία να ονομάσει το «δικό της» πλανητικό σύστημα, που αποτελείται από ένα άστρο και ένα συνοδό εξωπλανήτη.
Η αρμόδια επιτροπή της IAU μοίρασε ένα σύστημα άστρου-εξωπλανήτη σε κάθε ενδιαφερόμενη χώρα, φροντίζοντας το άστρο κάθε χώρας να είναι ορατό από τη συγκεκριμένη χώρα και επαρκώς φωτεινό για να μπορεί να παρατηρηθεί με μικρά τηλεσκόπια. Επιλέχθηκαν για ονοματοδοσία επιβεβαιωμένοι εξωπλανήτες, οι περισσότεροι των οποίων ανακαλύφθηκαν από επίγεια τηλεσκόπια έως το 2012, έτσι ώστε να έχουν μεσολαβήσει αρκετά χρόνια για τη μελέτη τους. Είναι πιθανό ότι πολλά από αυτά τα πλανητικά συστήματα έχουν και άλλους εξωπλανήτες, που θα ανακαλυφθούν στο μέλλον.
Παύλος Δρακόπουλος
ΑΠΕ -ΜΠΕ
