Σπέτσες: Βοτσαλωτά και Κυβόλιθοι - Οι Παλιές Τέχνες είναι… Παράδεισος !

Η πρόεδρος του Συλλόγου Γυναικών Σπετσών, διακεκριμένη συγγραφέας Άννα Τσεκούρα συνομιλεί με δύο σπουδαίους Σπετσιώτες τεχνίτες βοτσαλωτών.

Αφορμή στάθηκε ένα ξεχωριστό και πολύ ενδιαφέρον διεθνές γεγονός σύμπραξης τεχνών και τεχνικών το MEDS SPETSES workshop 2019, που θα γίνει στο νησί των Σπετσών, από τις 26 Ιουλίου έως τις 12 Αυγούστου.

Το MEDS workshops γίνεται κάθε χρόνο σε διαφορετική χώρα και αφορά σε τέχνες και τεχνικές, που σκοπό έχουν να διδάξουν νέους και να μεταλαμπαδεύσουν πληροφορίες και γνώσεις, ώστε αυτές οι τέχνες να μην σβήσουν στο πέρασμα του χρόνου.

Με θέμα “MEMNISO” το οποίο στα αρχαία ελληνικά σημαίνει θυμάμαι, ανακαλώ στην μνήμη μου, στόχος του Workshop, είναι η συνεργασία με τους τοπικούς τεχνίτες και η μετάφραση, μεταφορά και πρακτική των παραδοσιακών τεχνικών, σε κάτι σύγχρονο.

Η τέχνη του βοτσαλωτού, μία από τις παλαιότερες τέχνες, έχει αναπτυχθεί ιδιαίτερα στις Σπέτσες, οι οποίες στολίζονται από τα περίφημα βοτσαλωτά τους. Είναι μια εξαιρετική τέχνη που απαιτεί μεγάλη προσοχή, υπομονή, ευφυΐα και μεθοδικότητα από αυτόν που την ασκεί.

Στη φετινή διοργάνωση στις Σπέτσες θα συμμετέχει ο παλαιότερος, εν ζωή, μάστορας βοτσαλωτών κ.Παναγιώτης Δαμδημόπουλος (Μπουλούκος), με τον οποίο μίλησε η πρόεδρος του Συλλόγου Γυναικών Σπετσών διακεκριμένη συγγραφέας Άννα Τσεκούρα, από την στήλη της Αννα- Διατυπώσεις στην politicaldoubts (ηλεκτρονική εφημερίδα), για την πανάρχαια τέχνη των βοτσαλωτών και των κυβόλιθων.

Πολύ ενδιαφέρουσα για το ίδιο θέμα συνομιλία είχε η κυρία Τσεκούρα , η οποία συμμετέχει επίσης στη διοργάνωση και με έναν νεότερο μάστορα, που υπήρξε μαθητής του κ.Δαμδημόπουλου, τον κ. Γρηγόρη Κατσουράνη.

Παναγιώτης Δαμδημόπουλος. -- Όταν μπήκα στην δουλειά ήμουν 8 χρονών. Ξεκίνησα από τον Θοδωρή Γιαννακούλια και αργότερα με τον Λυσσαίο Μπαΐρακτάρη. Σταμάτησα πριν μερικά χρόνια. Είμαι 81 χρονών. Σκέψου…
Α.Τ. Ήταν η βασική σας εργασία;
Π. Δ. -- Ναι η βασική μου. Την παράτησα την οικοδομή. Όλα τα σπίτια σε Άγιους Αναργύρους, εγώ τα έφτιαξα.
Α.Τ. -- Αν μπορούμε να πούμε δύο λόγια για την τεχνική που ακολουθεί κάποιος για την κατασκευή. Υπάρχει υγρό στοιχείο; Βυθίζονται σε τσιμέντο;
Π. Δ. -- Όχι, Όχι, πρώτα φτιάχνουμε τα ψαθιά. Έτσι τα λέμε. Είναι τελάρα που χρησιμεύουν για να γίνει το βοτσαλωτό σχέδιο. Κοσκινίζουμε χώμα, δίχως αυτό δεν γίνεται τίποτε. Τα βότσαλα μπαίνουν όρθια, όχι από το πλατύ τους μέρος. Αφήνουμε περίπου οκτώ με δώδεκα πόντους βάθος να πάει το βότσαλο και μετά αρχίζουμε τα σχέδια. Τα σχέδια αυτά θέλουνε πατρόν.
Α.Τ.-- Άρα κάποιος σχεδιάζει πρώτα …
Π.Δ. -- Ναι βέβαια. Πρέπει να ακολουθηθεί το σχέδιο.

Σε αυτό το σημείο ο κ. Παναγιώτης Δαμδημόπουλος αναφέρεται στην σχέση που είχε η σύζυγός του κα Μαρίνα Δαμδημοπούλου με την δουλειά των βοτσαλωτών. Εκείνη έβγαζε τα πατρόν. Έκανε τα σχέδια. Υπήρξε πάντα αρωγός και συμπαραστάτης στην πορεία αυτή. Η κα Μαρίνα αποτελεί ζωντανό παράδειγμα της αξιοσύνης των γυναικών. «Ανέκαθεν, οι γυναίκες είχαν πολλές πλευρές και ήταν ικανές να ασχολούνται με πολλά, διαφορετικά πράγματα, με την ίδια επιτυχία!» μας λέει.

Α.Τ. – Εξηγήστε μου, δεν έχουν φθορές; Υπάρχουν βοτσαλωτά που δεν έχουν αλλοιωθεί στο χρόνο.
Π.Δ. --- Αν δείτε σημεία που δεν περνούν αυτοκίνητα ή ζώα, δεν υπάρχουν αλλοιώσεις. Είναι ακέραια.
Α.Τ. -- Δεν υπάρχει τσιμέντο;
Π.Δ. – Όχι, δεν κάνει το τσιμέντο σε αυτή τη κατασκευή. Εγώ, δεν έβαλα ποτέ τσιμέντο. Ένας άλλος μάστορας έβαζε σε κάποια μερεμέτια, αλλά εγώ δεν έβαλα ποτέ. Σε αυτή την τεχνική δεν επιτρέπεται το τσιμέντο.
Α.Τ. -- Οι δρόμοι με κυβόλιθους απαιτούν την ίδια τεχνική;
Π.Δ. -- Ναι την ίδια. Βυθίζονται και αυτοί σε χώμα.
Α.Τ. -- Έχουμε δει πολλούς τέτοιους δρόμους στο εξωτερικό ενώ στην Ελλάδα όχι. Γιατί πιστεύετε ότι δεν έχουμε τέτοιους δρόμους; Τι είναι αυτό που τους διατηρεί αιώνες ολόκληρους αμετάβλητους ή έστω, με ελάχιστες φθορές;
Π.Δ. – Στην Ελλάδα δεν έχουμε πολλούς πεζόδρομους. Αυτοί οι δρόμοι δεν δέχονται αυτοκίνητα ή ζώα. Διατηρούνται γιατί η τεχνική αυτή όταν δεν υπάρχει επιθετική πίεση ή κακή χρήση, εγγυάται κατασκευές αθάνατες.
Α.Τ.-- Θα ήθελα να θυμηθείτε κάποιες από τις δύσκολες περιπτώσεις βοτσαλωτών. Ας πούμε, υπήρχαν περιπτώσεις δύσκολου εδάφους;
Π.Δ. -- Βέβαια υπήρχαν. Παρόλο που είχα τόσο συνηθίσει την δουλειά και τίποτε δεν μου φαινόταν ακατόρθωτο. Υπήρξαν όμως, όπως για παράδειγμα της Γουλανδρή, κάποιες κατασκευές εκτός Σπετσών, έχω φτιάξει πολλά εκτός Σπετσών, όχι μόνο μέσα στο νησί μας.
Α. Τ. -- Ποιες είναι οι πιο δύσκολες επιφάνειες;
Π.Δ. --- Κοίτα, έχω βάλει παντού. Δεν με πείραζε τίποτε. Ακόμη και σε τοίχο έχω βάλει. Θέλει σωστή αναλογία υλικών. Είναι σημαντικό να μην κάνεις λάθος στην αναλογία του ασβέστη με την άμμο.
Α.Τ. -- Υποθέτω πως είναι και πολύ κουραστική δουλειά. Εργάζεστε γονατιστοί;
Δ. Π. --- Γόνατα; Πάει, τα κατέστρεψες τα γόνατα! Πρέπει να βάλεις κάτω το πισινό σου. Να κάτσεις κάτω. Ή έστω σε ένα μαξιλαράκι και να αρχίσεις να δουλεύεις. Πριν από όλα αυτά όμως, υπάρχει διαδικασία. Πρέπει πρώτα να μαζέψεις βότσαλα.
Δ.Π. --- Είναι συγκεκριμένα τα βότσαλα ;
Δ. Π. --- Βέβαια. Πρέπει να βρείς τα κατάλληλα βότσαλα. Τα βότσαλα που πάνε και αγοράζουν κάποιοι, δεν κάνουν. Το βότσαλο πρέπει να έχει συγκεκριμένο μέγεθος. Να έχεις τον «κόπανο» για να τα χτυπάς. Χρειάζεται και άμμος θαλάσσης απαγορεύεται να ρίξεις άλλη.
Α.Τ. -- Γνωρίζω πως τα βότσαλα έχουν αντίθετο χρώμα από το φόντο για να σχηματίσουν το σχέδιο. Υπάρχουν περιπτώσεις έγχρωμων βοτσαλωτών; Για παράδειγμα, μπλε, ή πράσινα, όπως συμβαίνει με τις ψηφίδες.
Δ. Π. – Το σχέδιο είναι πάντα γκρι ή λευκό αν στο φόντο υπάρχει το λευκό ή το γκρί, αντιστοίχως. Υπάρχουν φυσικοί χρωματισμοί που διαφέρουν ανάλογα με την περιοχή που συλλέγεις τα βότσαλα. Αλλά δεν παρεμβαίνεις στο βότσαλο χρωματικά.
Α.Τ.-- Πείτε μου μια έντονη ανάμνηση, ίσως και λίγο αστεία, από αυτά τα 65 χρόνια που δουλέψατε τα βότσαλα.
Δ.Π --- Πολλές αναμνήσεις, παιδί μου, αλλά να, μια που είπαμε για τους διαφορετικούς χρωματισμούς των βότσαλων, θυμάμαι ότι στο Τυρό είχε πολύ σκουρότερα, βότσαλα «καμπάνα» και μια φορά μας κυνηγήσανε από το Λιμεναρχείο. Είχαμε κοιμηθεί εκεί, νύχτα. Ήμουν τότε Δημοτικός Σύμβουλος στις Σπέτσες και ενώ εμείς είχαμε άδεια από το Λιμεναρχείο Σπετσών να μαζέψουμε βότσαλα για να φτιάξουμε την Ντάπια, εκεί στο Τυρό δεν είχαμε, πήγαμε να πάρουμε μερικά και μας πιάσανε…

Ο κ. Παναγιώτης Δαμδημόπουλος δήλωσε πως ήταν αρκετοί εκείνοι που μαθήτευσαν δίπλα του, όπως ο Γρηγόρης Κατσουράνης και ο αείμνηστος Θανάσης Μπαΐρακτάρης του Λυσσαίου. «Παρόλο που δεν είναι δύσκολο αν έχεις μεράκι για την δουλειά και κοφτερό μυαλό, δεν υπάρχουν πολλοί νέοι σήμερα να ασχολούνται. Σήμερα όμως, δεν ζητούν και βότσαλα. Τα μαγαζιά κάθε τόσο χρειάζονται μερεμέτια. Όπου υπάρχουν δέντρα, με τις ρίζες τους τα σηκώνουν και τα ξηλώνουν. Είναι μια κατασκευή που απαιτεί συντήρηση αν επάνω της γίνεται κακή χρήση.»
Ενδιαφέροντα όμως είναι και όσα μας είπε ο δεύτερος κατά σειρά και ηλικία μάστορα ςτων βοτσαλωτών στις Σπέτσες κ. Γρηγόρης Κατσουράνης, ετών 70.

Α. Τ. -- Ο κ. Παναγιώτης, είναι η ιστορία των βοτσαλωτών εδώ, στις Σπέτσες. Αλλά και εσύ Γρηγόρη είσαι στην δουλειά πολλά χρόνια και σε ευχαριστώ που δέχθηκες να μιλήσουμε, μια που, δυστυχώς, ο Θανάσης ο Μπαΐρακτάρης δεν είναι πια ανάμεσα μας για να τον είχαμε στην παρέα. Θα ήσασταν οι δύο, ιεραρχικά, που ακολουθείτε τον κ. Δαμδημόπουλο. Ο μάστορας δήλωσε ότι αν δεν έχει μυαλό αυτός που βάζει το βοτσαλωτό, αποκλείεται να το φτιάξει.
Γρηγόρης Κατσουράνης -- Ναι, είμαι 40 χρόνια στο βοτσαλωτό αλλά από μικρός στην οικοδομή. Η βασική δουλειά μου ήταν η οικοδομή, έτσι ξεκίνησα. Έχει δίκιο ο μάστορας. Φαίνεται εύκολο, αλλά δεν είναι καθόλου εύκολο. Για να κάνεις την διαδικασία θέλει πρώτα προετοιμασία. Θέλει να φτιαχτεί το τελάρο πρώτα, για να μπορεί να έχει ένα στοπ. Όταν το τοποθετήσεις πρέπει να βρίσκεται μέσα σε ένα τελάρο, να μην σου ανοίξει. Αν δεν βρίσκεται μέσα σε ένα πλαίσιο, με κάθε χτύπημα του «κόπανου» πλατειάζει, ανοίγει και χαλά.
Α.Τ.-- Αλήθεια, νεότεροι που ασχολούνται με αυτό υπάρχουν;
Γ.Κ. -- Όχι. Ελάχιστοι γνωρίζουν, δυστυχώς. Υπάρχουν και κάποιοι που έρχονται και βοηθούν, αλλά κοιτάζουν να το κάνουν μόνο για το μεροκάματο και δεν βάζουν το μυαλό τους να μάθουν τα μυστικά και να γίνουν καλύτεροι. Δεν λέω πως είναι εύκολη δουλειά, επαναλαμβάνω είναι δύσκολη. Πολύ δύσκολη και κουραστική, αλλά δεν ασχολούνται να μάθουν. Μεγάλη σημασία παίζουν τα σχέδια. Αν δεν είσαι ζωγράφος ο ίδιος και δεν μπορείς να σχεδιάσεις μόνος σου, θα πρέπει να πας να ξεσηκώσεις ένα σχέδιο και να το ξεκινήσεις προσπαθώντας να το κάνεις όσο πιο τέλεια γίνεται. Απαιτεί μυαλό, μέτρημα, αντίληψη, υπομονή.
Α.Τ. -- Αντιλαμβάνομαι πως είναι μια άκρως καλλιτεχνική εργασία αν και δύσκολη, όπως λέτε. Την ίδια στιγμή όμως, νομίζω πως είναι και εξαιρετικά ανταποδοτική. Σε ανταμείβει το αποτέλεσμα.
Γ.Κ. -- Ακριβώς! Είναι καλλιτεχνική δουλειά. Είναι ένας πίνακας ζωγραφικής το βοτσαλωτό! Και ναι, σε ανταμείβει! Πολλές φορές περνώ από μέρη που έχω φτιάξει και λέω: «Μπα, εγώ το έφτιαξα αυτό;» Και νιώθω περήφανος για το αποτέλεσμα!

Α.Τ. -- Γιατί δεν βάζουν πια βοτσαλωτά;
Γ.Κ. -- Τα βοτσαλωτά έχουν φθορά όταν έχει κίνηση και όταν έχει δέντρα κοντά. Στα παλιά βοτσαλωτά έβαζαν μεγάλα βότσαλα για να αντέχουν. Η αλήθεια είναι ότι είναι και ακριβά. Και είναι ακριβά γιατί έχει μεγάλη διαδικασία η κατασκευή. Κατά αρχάς, πρέπει να βρεις τα βότσαλα. Δεν κάνουν όλα τα βότσαλα! Υπάρχει και η απαγόρευση. Δεν επιτρέπεται να παίρνουμε βότσαλα από τις παραλίες.
Α.Τ. -- Αντιλαμβάνομαι πως θα πρέπει, κάπως, να προστατεύουμε και το περιβάλλον. Δεν πρέπει να αδειάσουμε τις παραλίες από βότσαλα. Μα αναρωτιέμαι, πώς θα διατηρηθεί η τέχνη του βοτσαλωτού αν προσθέσουμε και την απαγόρευση αυτή;
Γ. Κ. -- Να ξεκαθαρίσουμε πως όλοι αγαπάμε το περιβάλλον. Να ξεκαθαρίσουμε επίσης, ότι δεν αδειάζουν οι παραλίες από τον μάστορα που θα μαζέψει βοτσαλωτά. Είπαμε πως δεν κάνουν όλα τα βότσαλα. Άρα, αυτός που θα μαζέψει για τη δουλειά, δεν θα μαζέψει όλα τα βότσαλα, μόνον αυτά που κάνουν. Δεν φτυαρίζουμε. Δεν πηγαίνω με το φτυάρι να γεμίσω τσουβάλια. Με το χέρι τα διαλέγω. Θεωρείται, παρόλα αυτά, παράνομο. Έχει βαριά ποινή και πρέπει, εάν θέλουμε να κρατήσουμε την παράδοση, να δοθεί μια λύση. Σε μέρη, όπως οι Σπέτσες ή άλλα νησιά, που έχουν παράδοση βοτσαλωτών, να δίνεται άδεια και να μην παρανομούμε. Να μεριμνήσει ο Δήμος και το Λιμεναρχείο, όχι μόνο για τα δημόσια σημεία αλλά και για τα ιδιωτικά. Θέλω να πω, πως για περιπτώσεις δημόσιων επιφανειών ο Δήμος και το Λιμεναρχείο έχουν δώσει σχετικές άδειες. Αλλά δεν συμβαίνει το ίδιο και για τις ιδιωτικές επιφάνειες…
Α. Τ. – Έχω να δηλώσω εντυπωσιασμένη από τους δρόμους με τους κυβόλιθους. Μίλησε μου για αυτό, γιατί έχω εντυπωσιαστεί από το γεγονός ότι ενώ δεν κτίζονται και απλά βυθίζονται σε άμμο, αντέχουν εκατοντάδες χρόνια! Πώς, δίχως να συγκρατείται ο κυβόλιθος μέσω ενός υγρού στοιχείου που αργότερα στερεοποιείται, όπως το τσιμέντο, να διατηρείται τόσο καλά;
Γ.Κ. -- Είναι πιο εύκολο κατά πολύ από το βοτσαλωτό. Στην Ντάπια κάτω, το έχω βάλει εγώ. Είναι ομορφότερο από τις πλάκες. Στην αρχή, είχα και εγώ την ίδια εντύπωση με σένα για το θέμα του τσιμέντου. Όμως, μου εξήγησαν οι μηχανικοί και το μυστικό και εδώ είναι στην διαδικασία της κατασκευής. Το μυστικό είναι να στρωθεί καλά η άμμος. Την στρώνεις και την χτυπάς για να κάτσει. Η νταμαρίσια άμμος αν δεν στρωθεί σωστά, έχεις πρόβλημα. Μετά βάζεις έναν - έναν τους κυβόλιθους. Κλείνεις το κομμάτι και πιάνεις και το χτυπάς με τον «κόπανο» ώστε ότι μπόσικο υπάρχει κάθεται. Χτυπάς με «κόπανο» ή «ματρακά». Μόλις χτυπηθεί δεν βγαίνει με τίποτε, επειδή η νταμαρίσια άμμος «θηκώνει». Είναι σαν να θηλυκώνει το ένα στο άλλο. Στο τέλος, ρίχνουμε άμμο θαλάσσης και όπως γίνεται στο βοτσαλωτό έτσι και εδώ, αυτό δένεται. Με τα χρόνια και την χρήση, με τις βροχές, αυτό γίνεται νταμάρι. Για να χαλάσει πρέπει να φύγει ένας ολόκληρος κυβόλιθος και να ξηλωθούν και τα άλλα.
Α.Τ. – Γνωρίζω πως έχουν ασχοληθεί κάποιοι νεότεροι σας, με αυτές τις κατασκευές . Ζήτησα από κάποιους να μιλήσουν κι εκείνοι, αλλά από σεβασμό σε εσάς τους παλαιούς μάστορες – υποθέτω – αρνήθηκαν και με προέτρεψαν να μιλήσω μαζί σας. Βλέπετε μέλλον σε αυτή την τέχνη;
Γ.Κ. – Δεν νομίζω πως είναι ευοίωνο το μέλλον για την τέχνη, για τους λόγους που προανέφερα. Είναι ενθαρρυντικό ότι υπάρχουν άνθρωποι που θα γνωρίζουν όταν εμείς αποσυρθούμε, αλλά δεν μπορείς να ζήσεις κάνοντας μόνο αυτή την δουλειά, πια.

Αν μου επιτρέπεται, μια προσωπική εκτίμηση, θα ήθελα να πω τούτο. Νομίζω πως το μυστικό των βοτσαλωτών και των κυβόλιθων είναι ότι δεν έχεις παρέμβει στην φύση. Έχεις πάρει την πέτρα και την έχεις βυθίσει στο χώμα. Έχεις βάλει Γη στην Γη. Τα υπόλοιπα τα έχει κάνει ο χρόνος και το περιβάλλον. Νομίζω, πως οι άνθρωποι θα έπρεπε να αφουγκραστούμε το περιβάλλον και να το σεβαστούμε περισσότερο. Να ακολουθούμε τις φυσικές ροπές και όχι να προσπαθούμε να παρέμβουμε σε αυτές.
Σίγουρα, δεν εννοώ να παρεμποδίζονται οι μάστορες να συλλέγουν βότσαλα από τις παραλίες για το έργο τους, το οποίο, στο τέλος της μέρας και εκ του αποτελέσματος, είναι ένα έργο τέχνης.
Άννα Τσεκούρα «Άννα-Διατυπώσεις» “Politicaldoubts”