Το χρονικό του κολασμένου Σεπτέμβρη του ’22 στον Πειραιά

Μια απίστευτη περιγραφή των πρώτων ντροπιαστικών εικόνων της υποδοχής των χιλιάδων ξεριζωμένων Ελλήνων στο λιμάνι του Πειραιά.

Γράφει ο Στέφανος Μίλεσης*

Ηδη από τις αρχές του Αυγούστου του 1922 τα ατμόπλοια κατέφθαναν στον Πειραιά φορτωμένα με πρόσφυγες. Καθώς η φημολογία έδινε κι έπαιρνε, στην αγορά του Πειραιά οι τιμές των προϊόντων άρχισαν να αυξάνουν. Τα κάρβουνα αυξήθηκαν κατά δέκα λεπτά, ενώ τα υφάσματα εξαφανίστηκαν από τις βιτρίνες.

«Έφτασα, υγιαίνω»

Το Τηλεγραφείο Πειραιώς, που κάποτε θεωρείτο το πρώτο των Βαλκανίων σε μέγεθος και θυρίδες υποδοχής και εξυπηρέτησης, ξαφνικά φάνηκε μικρό. Από νωρίς το πρωί έως αργά το βράδυ κατακλυζόταν από αξιωματικούς και στρατιώτες. Επρόκειτο για στρατευμένους που κατέφθαναν άλλες φορές οργανωμένα στον Πειραιά, με επιταγμένα οπλιταγωγά, κι άλλοτε με επιβατηγά ατμόπλοια. Από την προκυμαία οι στρατιώτες τραβούσαν γρήγορα για τους Τριατατικούς υπαλλήλους (Τ.Τ.Τ. – Ταχυδρομείο, Τηλεγραφείο, Τηλεφωνείο), για να στείλουν ένα τηλεγράφημα στους δικούς τους, που περίμεναν εναγωνίως την επιστροφή τους. Η κυβέρνηση είχε εξασφαλίσει στους τυχερούς μαχητές του μετώπου, που κατάφερναν να επιστρέψουν, τη δωρεάν αποστολή δύο μόνο λέξεων. Ύστερα από διαφορετικούς συνδυασμούς της αναγγελίας, τελικά επικράτησε και εφαρμόστηκε από τους περισσότερους το τηλεγράφημα με περιεχόμενο: «Έφτασα, υγιαίνω».

Επιτάξεις κενών δωματίων

Στις εφημερίδες έγραφαν ότι υπήρχε πιθανότητα επίταξης χώρων και οικιών που ήταν κενά ή ακόμα διέθεταν κενά δωμάτια. Οι ιδιοκτήτες αμέσως έτρεχαν να τα επιπλώσουν με ό,τι πρόχειρο είχαν κατά νου, με ό,τι αποθήκευαν ή είχαν ξεχάσει για χρόνια πεταμένο στο πλυσταριό, στην αυλή, στην ταράτσα, στο υπόγειο. Τα διατάγματα αποστράτευσης εφέδρων δημοσιεύονταν το ένα ύστερα από το άλλο, χωρίς καν οι στρατιώτες που αποστρατεύονταν να έχουν επιστρέψει ακόμα από το μέτωπο. Ένστολοι πολίτες βρίσκονταν να τριγυρνούν χαμένοι στα βάθη της Ασίας. Τα φύλλα πορείας τους ακόμα και εκείνων που δεν τα παρέλαβαν ανέγραφαν «οίκαδε», εννοώντας επιστροφή πίσω στα μέρη όπου είχαν παρουσιαστεί αρχικώς. Όμως ανάμεσα σε όσους αποβι- βάζονταν στις προκυμαίες του Πειραιά βρίσκονταν και εκατοντάδες στρατευμένοι Μικρασιάτες που το «οίκαδε» γι’ αυτούς δεν σήμαινε επιστροφή στο σπίτι, αλλά εκτοπισμό σε μια ξένη γη. Στις 29 Αυγούστου ο κυβερνήτης του ιταλικού φορτηγού ατμόπλοιου «Πιάβε», ο Ροδόλφο Μπογιάνοβιτς, μετέβη στο Υγειονομείο Πειραιώς και κατέθεσε το ποσό των 760 δραχμών υπέρ των προσφύγων της Σμύρνης. Ζήτησε την άδεια από το ελληνικό κράτος να μεταβεί στη Σμύρνη, για να παραλάβει πρόσφυγες.

Οι νεκροί «φιλοξενούν» τους ζωντανούς

Οι πρόσφυγες καταφθάνουν στον Πειραιά με καταιγιστικό ρυθμό. Μέχρι να ολοκληρωθεί η αποβίβαση ενός ατμόπλοιου, εισέρχεται στο λιμάνι το επόμενο. Όλοι αναζητούν χώρους προς εγκατάσταση. Πρώτος στην επιλογή των προσφύγων που μόλις αποβιβάζονται στον Πειραιά βρίσκεται ο ναός του Αγίου Διονυσίου με το κοιμητήριό του.

Οι πρόσφυγες αποβιβάζονται και, με ευτελή υλικά δώθε - κείθε, με σανίδες και τενεκέδες, στήνουν παραπήγματα ανάμεσα στα μνήματα. Ο λόγος ήταν απλός. Αναζητώντας στις ασταθείς κατασκευές τους σταθερά σημεία, τα μόνα που βρήκαν εύκαιρα ήταν τα μαρμαρόστρωτα μνήματα.

Οι τρίπλευρες παράγκες τους στήνονται έχοντας σταθερο σημείο την τέταρτη πλευρά, που είναι η πλευρά του μνήματος. Οι οικογένειες τραβιούνται στο εσωτερικό των παραπηγμάτων και τη νύχτα τοποθετούν τα προσκέφαλά τους προς τα εκεί που βρίσκεται το μαρμάρινο μνήμα. Είναι το μόνο σημείο της ευτελούς κατοικίας τους που τους παρέχει ασφάλεια από τους ανέμους και τη βροχή του χειμώνα, που δεν κινδυνεύει να πέσει πάνω τους όταν ο άνεμος δυναμώσει. Δίπλα στις χαμηλές παράγκες τους ξεπροβάλλουν εξωπραγματικές μαρμάρινες φιγούρες, τύμβοι και μαρμάρινοι άγγελοι. Οι νεκροί παραμερίζονται και οι τελευταίες κατοικίες τους καταλαμβάνονται από τους ζωντανούς. Οι συγγενείς που πηγαίνουν στα μνήματα διαμαρτύρονται. Στέλνουν υπομνήματα στους επιτρόπους της εκκλησίας και στον Δήμο. Μα ποιος στην πραγματικότητα μπορεί να διώξει βίαια ζωντανούς για να προστατεύσει πεθαμένους;

Κανείς! Έτσι, τα παραπήγματα του νεκροταφείου του Αγίου Διονυσίου επεκτείνονται διαρκώς. Τα παραπήγματα πολιορκούν ασφυκτικά και από την εξωτερική πλευρά το κοιμητήριο. Ειδικά από την ηπειρωτική πλευρά της εκκλησίας, στήνεται μια συνοικία, η οποία στην ουσία αποτελεί προέκταση της κατάστασης που επικρατεί και μέσα στο κοιμητήριο. Σταδιακά οι μαρμάρινες πλάκες των μνημάτων αφαιρούνται και γίνονται πάτωμα στα προσφυγικά σπίτια, για να αποφύγουν οι ένοικοι τη λασπουριά των βροχών.

Η στέγη των νεκρών γίνεται πάτωμα των ζωντανών. Ολόγυρα αυτοσχέδιες κατασκευές, παράδοξα ψηλές, χωρίς θεμέλια, φτιαγμένες από ετερόκλητα υλικά, επιβεβαίωναν τη ματαιότητα του κόσμου. Μέγαρα και υποστατικά, άμαξες και υπηρέτες, ασημικά και λίρες έμειναν πίσω στην πατρίδα την καμένη, τη βιασμένη και παρμένη από τους Τούρκους. Και οι αλλοτινοί άρχοντες της Σμύρνης και της Ιωνίας βρέθηκαν μέσα σε μία ημέρα πρόσφυγες, ένοικοι του νεκροταφείου του Αγίου Διονυσίου. Ζώντες και νεκροί θα συμβιώνουν στον ίδιο χώρο. Άνθρωποι θα μαγειρεύουν, παιδιά θα παίζουν ανάμεσα σε μνήματα. Η ζωή θα βρει καταφύγιο εκεί που υπήρχε μόνο θάνατος!

Δύο πλοία που έτυχε να βρεθούν στη Σμύρνη, ένα αμερικανικό και ένα ιαπωνικό, ακύρωσαν ύστερα από πρωτοβουλία των κυβερνητών τους την παραλαβή φορτίου και επιβίβασαν όσους δυστυχισμένους πρόσφυγες μπορούσαν.

Η συμπεριφορά των πληρωμάτων των δύο αυτών πλοίων αποτελεί μια στάση αλτρουισμού, για την οποία μπορεί να υπερηφανεύεται η πατρίδα τους. Τα πληρώματα αυτά των δύο λαών απέδειξαν ότι δεν έχουν καμία σχέση με τις σκοπιμότητες και τους υπολογισμούς, αλλά και την επαίσχυντη επιφυλακτικότητα των λαών της Ευρώπης έναντι των χριστιανοκτόνων Τούρκων.

Η Ελλάδα δεν στάθηκε ως μητέρα πατρίδα, αλλά ως μητριά!

Παρά τα όσα φρικιαστικά ακούγονται στον Πειραιά από τους πρόσφυγες, η άφιξη των οποίων λαμβάνει τη μορφή κυμάτων, οι διατυπώσεις δεν είχαν αλλάξει εκ μέρους των τελωνειακών και άλλων αρχών: οι πρόσφυγες, μόλις αποβιβασθούν γυμνοί και εξαθλιωμένοι, αναγκάζονται να σχηματίσουν ουρές ελέγχου, καθώς αντιμετωπίζονται όπως οι συνηθισμένοι ταξιδιώτες. Κανείς δεν βρίσκεται στο πλάι τους για να τους προσφέρει, μόλις πατήσουν το πόδι τους στο ελληνικό έδαφος, ένα κομμάτι ψωμί μέχρι να εγκατασταθούν κάπου, μέχρι να βρουν τρόπο επιβίωσης. Απλά πράγματα, που στην Ελλάδα δυστυχώς καθίστανται αφάνταστα δύσκολα. Από όσους αποβιβάζονται ακούγεται σύσσωμη μια κραυγή «Έλεος! Κατάρα!». Οι σύντομες αυτές περιγραφές από τη φρίκη της Σμύρνης κρίθηκε ότι έπρεπε να γίνουν, για να αποδώσουν τις εικόνες τις οποίες μεταφέρει κάθε ατμόπλοιο που φτάνει στον Πειραιά μεταφέροντας πρόσφυγες.

Αποβιβάζει τη φρίκη μεταμορφωμένη σε άνθρωπο. Μια γυναίκα που έχει χάσει τα παιδιά της και τον άντρα της, μόλις πατάει το πόδι της στον Πειραιά, φωνάζει γελώντας ηχηρά, σαν να έχει χάσει τα λογικά της: «Τι ωραία είναι εδώ! Δεν έχει Κεμάλ. Τι χαρά! Τι χαρά!». Ένας Σμυρναίος γιατρός, ο Κρυπτοφρύδης, διασώθηκε εγκαταλείποντας τα πάντα στα χέρια των Κεμαλικών και των Τσέτηδων, και έφτασε στον Πειραιά κρατώντας μονάχα μια τσάντα με τα χειρουργικά του εργαλεία. Οι τελωνειακές αρχές τον υποχρέωσαν να πληρώσει φόρο εισαγωγής ιατρικών εργαλείων 400 δραχμών! Δεν τον άφηναν να φύγει αν δεν πλήρωνε τον φόρο.

Ο γιατρός, αφού έδωσε τα μοναδικά χρήματα που είχε πάνω του, κατάλαβε από την πρώτη στιγμή ότι η Ελλάδα δεν ήταν όπως τη φανταζόταν. Δεν ήταν μια μάνα πατρίδα, αλλά μια μητριά, που κοιτούσε να βγάλει χρήματα από τα παιδιά της, ακόμα κι όταν αυτά πέθαιναν…

Αναζητήσεις μελών οικογενειών

Καθώς τα οικονομικά του κράτους βρίσκονται στο έσχατο σημείο, διατάζεται ο δημοτικός φωτισμός να σβήνει στις έντεκα το βράδυ, με αποτέλεσμα οι πρόσφυγες που βρίσκονται στις πλατείες και σε άλλα σημεία της πόλης να βυθίζονται στο απόλυτο σκοτάδι. Εμφανίζονται στις εφημερίδες οι πρώτες στήλες αποκλειστικά για τους πρόσφυγες: «Ο τάδε θερμώς παρακαλεί να τον πληροφορήσουν περί της τύχης…» ή «Παρακαλείται όποιος γνωρίζει για την τύχη εν τη Ευρωπαϊκή οδώ Σμύρνης, των εμπόρων…. να δώσει πληροφορίες στο καπνοπωλείο Γεωργίου Χατζηθεοχάρη στον Πειραιά». Καθώς οι αναζητήσεις μελών οικογενειών που έχουν χαθεί είναι εκατοντάδες, και δεδομένης της έλλειψης μόνιμης διεύθυνσης για αποστολή πληροφοριών, περίπτερα, μανάβικα, καπνοπωλεία, κάθε είδους καταστήματα μετατρέπονται σε κέντρα αναζήτησης, με δεκάδες χαρτάκια αγγελιών αναζητήσεων να γεμίζουν τη βιτρίνα του: «Παρακαλείται ο γνωρίζων την τύχην της οικογενείας Μιχαήλ Καμπά, κρεοπώλου Σμύρνης, όπως ειδοποιήσει Φίλωνος 18 Πειραιά». Ανάμεσα στις αγγελίες απελπισίας και μερικές αλτρουισμού και προσφοράς, όπως «ο ιατρός Κεχαγιόγλου, πρόσφυξ εκ Σμύρνης, δέχεται τους Μικρασιάτες αδελφούς του εις την οδόν…». Ο Σεπτέμβρης οδεύει προς τη μέση του, και τα πρώτα κρύα που εμφανίζονται ειδικά τις βραδινές ώρες αναγκάζουν τους πρόσφυγες που διαμένουν ακάλυπτοι σε δημόσια μέρη να αναζητήσουν τρόπο πρόχειρης στέγασης. Εισέρχονται στη λιμενική ζώνη, και ειδικά στην Ακτή Τζελέπη, όπου βρίσκονται τα Λεμονάδικα, και παίρνουν άδεια ξύλινα καφάσια και ό,τι άλλο πρόχειρο υλικό βρίσκεται ολόγυρα, για να φτιάξουν πρόχειρα παραπήγματα. Ξηλώνονται δενδρύλλια από τον Τινάνειο Κήπο και από τη Λεωφόρο Γεωργίου Α΄. Ό,τι μπορεί να βάλει η φαντασία ενός ανθρώπου που μένει σε ελεύθερο, απροστάτευτο χώρο μετατρέπεται σε «οικοδομικό» υλικό προσφυγικών παραπηγμάτων.

Μετά τη σωτηρία η εκμετάλλευση…

Ο Πειραιάς τον πρώτο εκείνο καιρό των αφίξεων, αρχές Σεπτέμβρη, ακουγόταν στους περισσότερους πρόσφυγες ως λιμάνι σωτηρίας, στο οποίο κατέφευγε η ανθρώπινη δυστυχία για να βρει προστασία, να βρει άσυλο, το λιμάνι όπου κατέφευγαν οι κατατρομαγμένοι αδελφοί για να βρουν τους αδελφούς τους, οι διά της βίας απάτριδες για να βρουν νέα πατρίδα. Ωστόσο η εικόνα του λιμανιού θυμίζει την εικόνα μιας μεσαιωνικής ανθρωποαγοράς της Βαγδάτης, όπου πηγαίνει ο καθένας για να παζαρεύσει την ανθρώπινη σάρκα, αναλόγως των αναγκών του. Αθηναίοι και άλλοι κατεβαίνουν στον Πειραιά, μόνο και μόνο για να βρουν, όπως λένε, «καμιά υπηρέτρια της προκοπής…». «Ξέρεις, στο σπίτι υποφέρουμε από υπηρεσία… Είναι δύο μήνες τώρα που η μαμά μας γκρινιάζει για το ζήτημα αυτό…» είναι μερικοί από τους διαλόγους που εξελίσσονται επί των πειραϊκών ακτών του εμπορικού λιμανιού. Δυστυχώς, υπήρχαν ακόμα χειρότερες περιπτώσεις που εμφανίζονταν ήδη από τις πρώτες ημέρες, καθώς η Αστυνομία άρχιζε να συλλαμβάνει άτομα που προσέγγιζαν τα κορίτσια και τις νεαρές που έβγαιναν από τα ατμόπλοια, με άσχημους σκοπούς. Κάπως έτσι πέρασε εκείνος ο Σεπτέμβρης του ’22 στον Πειραιά.

Από το ’22 στο ’34

Η δημιουργία προσφυγικών γειτονιών, συνοικιών και δήμων ήταν τόσο μεγάλη σε αριθμό στον Πειραιά, που το Υπουργείο Κρατικής Υγιεινής και Αντιλήψεως χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή (το 1934), και αφού πρώτα έχει μετακινήσει και διανέμει σε διάφορα σημεία της Αττικής και των νησιών του Σαρωνικού χιλιάδες πρόσφυγες, καταμετρεί τα ξύλινα παραπήγματα και βρίσκει ότι αυτά είναι ακόμα 22.284. Ενδεικτικά αναφέρονται: Στα Ταμπούρια 3.000, στην Ανάσταση 250, στη Σούδα Νέας Κοκκινιάς 400, στην Παλαιά Κοκκινιά 800, στην παραλία Κρεμμυδαρούς 4.300, στα Βούρλα 120, στα Σφαγεία 215, στα Τσιμεντάδικα 650, στην περιοχή Αγίου Διονυσίου 455, στην οδό Δογάνης και Αναπαύσεως 106, στον Άγιο Παντελεήμονα 200, Ψαρών και Δογάνης 130, στο Χατζηκυριάκειο 200, στον Προφήτη Ηλία 20, Θρασυβούλου και Μουσών 100, στο Τουρκολίμανο 13, στην Ακτή Πρωτοψάλτη 16, στις Τζιτζιφιές 400 κ.α.

Κάτω από το βάρος του προσφυγικού κύματος, το 1934 η κυβέρνηση του Παναγή Τσαλδάρη αποφάσισε την καρατόμηση του Δήμου Πειραιά. Πίσω από το δήθεν συμφέρον των προσφύγων, αποσκοπούσε στην επικράτηση του Λαϊκού Κόμματος, σε μια πόλη που ύστερα από την έλευση προσφύγων ήταν γνωστό ότι αποτελούσε το κάστρο του βενιζελισμού στην Ελλάδα! Ο τεμαχισμός, που εξυπηρετούσε το Λαϊκό Κόμμα του Παναγή Τσαλδάρη, προέβλεπε τη δημιουργία τριών νέων δήμων, που θα έφεραν τα ονόματα Ταμπουρίων, Νέας Κοκκινιάς και Δραπετσώνας, και τεσσάρων κοινοτήτων, του Αγίου Γεωργίου, του Περάματος, του Ικονίου και του Κουτσικαρίου. Επικρατούσε μάλιστα η άποψη ότι οι συνοικίες Καλλίπολης και Χατζηκυριακείου, λόγω του μεγάλου αριθμού προσφύγων (δηλαδή βενιζελικών) που υπήρχαν, έπρεπε να απομονωθούν, για να μην αλλάξουν το εκλογικό αποτέλεσμα, που έδινε το Κεντρικό Τμήμα του Πειραιά υπέρ του Λαϊκού Κόμματος. Και η απομόνωση αυτή γινόταν με τον μετασχηματισμό τους σε μία κοινότητα (Κοινότητα Καλλιπόλεως, Χατζηκυριακείου), που θα λειτουργούσε αυτόνομα εντός των ορίων του Δήμου Πειραιώς! Αυτά τα σενάρια, που σήμερα μας φαίνονται απίστευτα, έλαβαν σάρκα και οστά όχι μόνο σε μεγάλο βαθμό, αλλά και με τον πλέον αισχρό τρόπο. Ο Πειραιάς τεμαχίστηκε και διανεμήθηκαν τα τεμάχιά του χάριν κομματικού οφέλους, και όχι φυσικά προς όφελος των προσφυγικών συνοικιών του.