Το «SM» αρωγός στην πρωτοβουλία του ΤΕΕ και του Πανελλήνιου Συλλόγου Ναυπηγείων – Ταρσανάδων για τη διάσωση των παραδοσιακών μικρών ναυπηγείων και της τέχνης της ξυλοναυπηγικής στην Ελλάδα.
Γράφει η Βίκη Κατεχάκη
«Εδώ βλέπετε δύο θαυμάσια αλιευτικά τρεχαραδοσιακού σκάφους σχεδιασμένου για τις ελληνικές θάλασσες. Στη χώρα μας υπάρχουν 12.300 ενεργά αλιευτικά σκάφη –τα περισσότερα σε όλη την Ευρώπη– και αυτά πρέπει μία φορά τον χρόνο να βγαίνουν έξω, για να συντηρηθούν. Αυτού του είδους οι επισκευές, ωστόσο, δεν μπορούν να γίνουν σε μεγάλα ναυπηγεία, όπως της Ελευσίνας ή του Περάματος. Για αυτό αγωνιζόμαστε να διατηρήσουμε ζωντανούς αυτούς τους υπέροχους χώρους που ονομάζονται καρνάγια».
Ο Βασίλης Βασιλειάδης, ναυπηγός του ΕΜΠ και Πρόεδρος του Πανελληνίου Συλλόγου Ναυπηγείων – Ταρσανάδων, ξεναγεί μία ομάδα περίπου τριάντα εκπαιδευτικών από δημοτικά σχολεία του Πειραιά στο καρνάγιο του Γιάννη Πράσινου στη Σαλαμίνα, που αποτελεί ένα από τα πιο παραδοσιακά μικρά ναυπηγεία της χώρας. Τους μιλά για την ομορφιά των ξύλινων σκαφών, που εδώ και 3.000 χρόνια διατηρούν την ίδια “fine line”, αυτή την άψογη γραμμή κατασκευής, η οποία παραμένει αναλλοίωτη στους αιώνες.
Σκοπός είναι να εμφυσήσει στους εκπαιδευτικούς τη σημασία της διατήρησης αυτής της παραδοσιακής ναυπηγοξυλουργικής τέχνης μέσα στον φυσικό τους χώρο, που είναι τα καρνάγια, ώστε –με τη σειρά τους– να τη μεταδώσουν στους μαθητές τους.
«Οι νεότεροι Έλληνες, που μεγαλώνουν σήμερα στο διαμέρισμα ενός αστικού κέντρου, έχουν χάσει την επαφή τους με τη θάλασσα, και αυτό δεν πρέπει να το επιτρέψουμε.
Η Επανάσταση του '21 στηρίχθηκε πρώτα στη θάλασσα. Από τη θάλασσα ξεκινά η έννοια της ελευθερίας και της δημοκρατίας, αλλά και η έννοια του εμπορίου. Αυτή η παράδοση, που είναι τόσο σπουδαία, δεν θα μπορέσει να διαιωνιστεί, αν δεν αναφέρεται η σημασία της στα δημοτικά μας σχολεία» εξηγεί στο «Saronic Magazine» ο κ. Βασιλειάδης, καθώς περπατάμε μαζί του στο μικρό ναυπηγείο της Σαλαμίνας.
Τα καρνάγια που «σβήνουν» και η ίδρυση του Συλλόγου το 2019
Μόλις 70 καρνάγια υπολογίζεται ότι έχουν παραμείνει σήμερα ενεργά σε όλη τη χώρα, από τα 300 που κάποτε άκμαζαν στην ελληνική ακτογραμμή. Ο σκοπός του Συλλόγου –που ιδρύθηκε πριν από έξι χρόνια– ήταν να οργανώσει όσα έχουν απομείνει, δρώντας συλλογικά και αποτρέποντας το κλείσιμο εκείνων που σήμερα βρίσκονται «στο κόκκινο».
«Το 2015 δύο σπουδαίοι ναυπηγοξυλουργοί –καλλιτέχνες του είδους–, οι αείμνηστοι Λέκκας από την Αργολίδα και Δενδρινός από τη Θάσο, ήρθαν και με βρήκαν, σχεδόν ταυτόχρονα, και μου ζήτησαν να ενεργοποιηθούμε, καθώς έβλεπαν ότι, όπως εξελισσόταν η κατάσταση, δεν θα απέμενε τίποτα ζωντανό από τα καρνάγια. Θεώρησαν υποχρέωσή τους, όπως εκείνοι παρέλαβαν αυτή την τέχνη από τις προηγούμενες γενιές, από τους πατεράδες και τους παππούδες τους, να την παραδώσουν στις επόμενες. Εκείνη την περίοδο, η κατάσταση είχε επιδεινωθεί –βρισκόμασταν μετά τη δίνη της μεγάλης κρίσης, στην οποία είχαν περιέλθει και τα καρνάγια–, με κίνδυνο να σπάσει για πρώτη φορά μετά από χιλιάδες χρόνια αυτή η συνέχεια» σημειώνει ο κ. Βασιλειάδης, τονίζοντας ότι οι δύο αυτοί ναυπηγοξυλουργοί έβαλαν το πρώτο λιθαράκι για να ιδρυθεί ο σύλλογος και να ξεκινήσει ένας δυναμικός αγώνας κατά της σφράγισης των καρνάγιων.
«Βλέπαμε ότι, προτού κλείσει ένα καρνάγιο, είχε πρώτα δεχθεί ένα πρωτόκολλο διοικητικής αποβολής από τον φυσικό του χώρο, τον αιγιαλό, που είναι και ο μοναδικός στον οποίο μπορεί να ασκηθεί αυτή η δραστηριότητα. Αυτό οφείλεται σε μια παρανόηση, που αφορά την παράλειψη του Νόμου 2971/2001 να εξαιρεί το ναυπηγείο –μικρό, μεσαίο ή μεγάλο– από τη δυνατότητα να δραστηριοποιείται στον αιγιαλό, θεωρώντας πως, εφόσον δεν αναφέρεται ότι επιτρέπεται σε αυτόν τον χώρο η ναυπηγοεπισκευή, τότε αυτομάτως απαγορεύεται. Αυτό έδωσε τη δυνατότητα σε στελέχη της κτηματικής υπηρεσίας να επιβάλουν κατά καιρούς υπέρογκα διοικητικά πρόστιμα, ύψους 100.000 ή και 200.000 ευρώ, τα οποία, όπως καταλαβαίνετε, δεν μπορούσαν να αντιμετωπιστούν. Επομένως, όσα καρνάγια έχουν κλείσει δεν έκλεισαν γιατί υπήρχε έλλειψη οικονομι- κής δραστηριότητας, αλλά γιατί καμία δραστηριότητα δεν γίνεται να επιβιώσει εάν δεν έχει την κατάλληλη θεσμική κάλυψη», τονίζει ο ίδιος και προσθέτει: «Όσοι εκπροσωπούμε τα ελληνικά καρνάγια δεν ζητούμε χρήματα. Ζητούμε να αρθούν οι περιορισμοί και να μας επιτραπεί να ασκήσουμε την τέχνη μας, όπως συμβαίνει κατά την παράδοση χιλιάδων ετών».
Ένα καρνάγιο με ιστορία 66 ετών στη Σαλαμίνα
Πάνω στο τρεχαντήρι που βρίσκεται για συντήρηση στο καρνάγιο, ο Γιάννης Πράσινος έχει ανέβει για να κάνει επισκευές στην πρύμνη. Χρησιμοποιεί το σκεπάρνι, που είναι δώρο του πατέρα του από τότε που ήταν παιδί.
«Αυτό το καρνάγιο έχει ιστορία 66 χρόνων. Το άνοιξε ο πατέρας μου, που ήταν καραβομαραγκός, και από εκείνον έμαθα την τέχνη και τη συνεχίζω ακόμη. Ξεκίνησα να δουλεύω εδώ το 1982, όταν ακόμη πήγαινα σχολείο. Αν οι συνθήκες βελτιωθούν, θα το κληροδοτήσω στον γιο μου, που ενδιαφέρεται να συνεχίσει την παράδοση» λέει στο «Saronic Magazine» ο Γιάννης Πράσινος. «Εμείς δεν είμαστε ναυπηγείο, κι ας μας έχουν εντάξει σε αυτά. Είμαστε ένα παραδοσιακό καρνάγιο, ένας ταρσανάς. Στον ταρσανά κάνεις όλη τη δουλειά με τα χέρια, είτε πρόκειται για κατασκευή είτε για επισκευή. Η ανέλκυση και η καθέλκυση γίνονται με τον κλασικό τρόπο, που είναι το βαρούλκο· χρησιμοποιούμε το βίντζι, τα ράουλα, τα σύρματα, τα φαλάγκια. Όλο αυτό δεν είναι καθόλου σύγχρονος τρόπος. Είναι ο παραδοσιακός τρόπος, ή μάλλον ο αρχαιότερος» προσθέτει.
Κάθε χρόνο, ο ταρσανάς του κ. Πράσινου δέχεται μερικές δεκάδες σκάφη, που βγαίνουν στη στεριά για επισκευή ή συντήρηση. Τα περισσότερα είναι ελληνικά παραδοσιακά ξύλινα σκάφη, κυρίως τρεχαντήρια, παπαδιές, καραβόσκαρα, αλλά και τα πιο κλασικά λίμπερτι, ενώ σε αυτά συνήθως προστίθενται και 3-4 τούρκικες γκιουλέτες.
«Τα ξύλινα σκάφη αναψυχής που δεχόμαστε από τη χώρα μας είναι πολύ λιγότερα. Τα περισσότερα ανήκουν σε Εγγλέζους, Γερμανούς και Γάλλους. Οι Έλληνες προτιμούν τα πιο σύγχρονα καταμαράν, τα οποία έχουν πλέον κατακλύσει τη θάλασσα» σημειώνει ο κ. Πράσινος, περι- γράφοντας –σε αντιδιαστολή– την αγάπη του για τα σκάφη που είναι φτιαγμένα από ξύλο. «Πάνω στο ξύλινο σκάφος βλέπεις πάντα τον μάστορα που έχει αγωνιστεί για να το φτιάξει. Το ξύλο είναι ένας ζωντανός οργανισμός, που όταν το πιάνεις στα χέρια σου καταλαβαίνεις την ποιότητά του. Για εμένα αυτά τα σκάφη είναι ολόκληρη η ψυχή μου. Ό,τι έχει κατασκευαστεί ή επισκευαστεί από τα χέρια μου είναι η ψυχή μου και η οικογένειά μου».
Το πλήγμα της Ευρωπαϊκής επιδότησης
Μία από τις πιο δύσκολες στιγμές για εκείνον και τον πατέρα του ήταν όταν χρειάστηκε να διαλύσει ένα ξύλινο καΐκι στο καρνάγιο τους, την περίοδο που χιλιάδες ακόμη ξύλινα σκαριά σπάζονταν από τους ιδιοκτήτες τους, με στόχο να κερδίσουν μία ευρωπαϊκή επιδότηση, η οποία συνοδευόταν από αρκετά χρήματα. Η αρχή έγινε πριν από περίπου τρεις δεκαετίες, μετά την εφαρμογή ενός ειδικού κανονισμού της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, που οδήγησε σε καταστροφή μοναδικά δείγματα της ελληνικής ναυπηγικής παράδοσης και είχε ως αποτέλεσμα να πληγεί σοβαρά ένα σημαντικό απόθεμα της ναυτικής πολιτιστικής κληρονομιάς.
«Προσπάθησαν μέσω των επιδοτήσεων να περιορίσουν την αλιεία στην Ελλάδα, να τη δώσουν στην Ιταλία και στην Ισπανία. “Αν σπάσεις το σκάφος, θα σου δώσω επιδότηση 200.000-230.000 ευρώ” έλεγαν, κι έτσι καταστράφηκαν πάρα πολλά σκάφη. Έχετε δει κανένα πιστόλι να σκοτώνει ποτέ μόνο του;» αναρωτιέται ο κ. Πράσινος.
«Είχα παρασυρθεί κι εγώ κάποτε, και είχα βγάλει ένα σκάφος στο καρνάγιο για να το σπάσουμε. Δεν είχα καταλάβει τι θα δημιουργούσα στον πατέρα μου με αυτή την απόφαση. Εκείνη την ημέρα έβαλε τα κλάματα και τους έδιωξε όλους από το καρνάγιο. Μου έλεγε “αυτό το έφτιαξα με τα χέρια μου κι εσύ μου το σπας;”. Τελικά, ρίξαμε το σκάφος στη θάλασσα κι έφυγε, δεν το σπάσαμε».
Λίγο πριν φύγουμε από το καρνάγιο, του ζητούμε να φωτογραφηθεί με τον γιο του, Δημήτρη. Με σπουδές στα ναυτιλιακά, ο «Βενιαμίν» της οικογένειας ετοιμάζεται να αναλάβει τη δουλειά, εφόσον βέβαια οι συνθήκες το επιτρέψουν.
«Από την ίδρυση του Συλλόγου και μετά, η κατάσταση έχει βοηθηθεί πολύ, κι εμείς αισθανόμαστε τη συμπαράσταση που είχαμε ανάγκη. Ήδη ορισμένα ζητήματα έχουν αντιμετωπιστεί· μακάρι το επόμενο διάστημα να λυθούν οριστικά, κι εγώ να μπορέσω να πάρω στον γιο μου το δικό του σκεπάρνι» λέει ο κ. Πράσινος. Η πρωτοβουλία του ΤΕΕ για τη διάσωση Το τελευταίο εξάμηνο, το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας (ΤΕΕ), μέσω του Προέδρου του Γιώργου Στασινού και της Αντωνίας Μοροπούλου, Α΄ Αντιπροέδρου της διοικούσας επιτροπής του ΤΕΕ και Ομότιμης Καθηγήτριας του ΕΜΠ, έχει αναλάβει πρωτοβουλίες με σκοπό τη θωράκιση της λειτουργίας των παραδοσιακών ναυπηγείων της χώρας και την άμεση αντιμετώπιση των προβλημάτων τους.
«Τα καρνάγια αποτελούν μια πολύ μεγάλη παρακαταθήκη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, που διατηρούν ζωντανή την τεχνογνωσία των καραβομαραγκών ανά τους αιώνες. Σήμερα, ωστόσο, παλεύουν να επιβιώσουν, διότι υφίστανται τεράστια πρόστιμα και θεωρούνται παράνομα, αφού δεν μπορούν να λάβουν παραχώρηση χρήσης αιγιαλού από τα δημοτικά λιμενικά ταμεία και την κτηματική υπηρεσία, ή ακόμη και, όταν τη λάβουν, αυτό γίνεται καθ’ υπέρβασιν για απλή χρήση και όχι για μεταποίηση. Αντί λοιπόν να τούς δίνεται μία τουλάχιστον δεκαετής παραχώρηση χρήσης, όπως απαιτεί το Υπουργείο Ναυτιλίας, εξομοιώνονται με τα τραπεζοκαθίσματα, λαμβάνοντας μια άδεια μόλις για 2-3 χρόνια. Ως Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας, αναλάβαμε αυτή την πρωτοβουλία, ώστε να συντονίσουμε όλους τους εμπλεκόμενους φορείς» τονίζει η κ. Μοροπούλου και προσθέτει ότι σε αυτό το εγχείρημα είναι ανάγκη τα τρία υπουργεία –Ναυτιλίας, Εθνικής Οικονομίας και Ανάπτυξης– να είναι συνδεδεμένα.
«Από τον διάλογο που κάναμε συμφωνήθηκε η ανάγκη να εκδοθεί από το Υπουργείο Ναυτιλίας μία απόφαση η οποία θα περιβάλλει μία σειρά πολιτικών και μέτρων για όλα τα υπουργεία. Η απόφαση αυτή βρίσκεται προς υπογραφή στον νέο υπουργό κ. Κικίλια και πιστεύουμε ότι θα προχωρήσει, διότι ο τομέας της ναυτικής ανάπτυξης αναφορικά με τα παραδοσιακά ναυπηγεία είναι στρατηγικός και η διάσωση των καρνάγιων συνδέεται με την εθνική μας ακεραιότητα. Εάν κλείσουν οι ταρσανάδες της Ρόδου, της Σύμης, της Σάμου, της Χίου, της Λέσβου, της Θάσου, αντιλαμβάνεστε ότι όλη αυτή η δραστηριότητα θα πάει στην απέναντι ακτή».
Η Αντωνία Μοροπούλου, η οποία κατάγεται από τη Σύμη, θυμάται ως παιδί να επισκέπτεται το καρνάγιο του νησιού με τον πατέρα της. Γι' αυτό και η προσπάθεια διάσωσης των καρνάγιων αποτελεί για την ίδια ταυτόχρονα και μία προσωπική μάχη.
«Η Σύμη ήταν η “μητέρα” των καραβομαραγκών, η οποία καλλιέργησε, δίδαξε, εξήγαγε την ξυλοναυπηγική τέχνη, ωστόσο όλα τα καρνάγια είναι παραδείγματα καλών πρακτικών. Στον Σαρωνικό, έχουμε σημαντικά καρνάγια στις Σπέτσες, στο Αγκίστρι, στη Σαλαμίνα, αλλά και πιο σύγχρονα, στην Αίγινα και στον Πειραιά. Αν κλείσουν όλα αυτά και μείνει, ας πούμε, ένα μεγάλο ναυπηγείο στο Πέραμα, αυτό δεν θα μπορέσει να καλύψει τις ανάγκες χιλιάδων σκαφών, τα οποία χαλάνε οπουδήποτε και θέλουν αγκυροβόλια» σημειώνει η ίδια και καταλήγει:
«Πιστεύω ότι δεν υπάρχει Έλληνας ή Ελληνίδα από οποιονδήποτε κοινωνικό, οικονομικό ή ιδεολογικό χώρο που να μην αντιλαμβάνεται την κοινή ανάγκη να διατηρήσουμε στρατηγικό τον ρόλο των καρνάγιων, ώστε διασώζοντάς τα να διασώσουμε στρατηγικές πτυχές της εθνικής ταυτότητας και της εθνικής ανάπτυξης. Όσο το θέμα διαδίδεται και η φωνή των καρνάγιων γίνεται πιο δυνατή, τόσο πιο αισιόδοξη είμαι ότι θα τα καταφέρουμε».
Σπέτσες: Ταρσανάδες με ιστορία εκατοντάδων χρόνων
Οκτώ ενεργά καρνάγια βρίσκονται σήμερα στις Σπέτσες – ζωντανά κύτταρα μιας ναυπηγικής παράδοσης που εκτείνεται βαθιά μέσα στον χρόνο. «Στην Μπάλτιζα, το παλιό λιμάνι των Σπετσών, τα καρνάγια αυτά δηλώνουν την αδιάλειπτη παρουσία τους τουλάχιστον από τον 14ο αιώνα, δημιουργώντας εντυπωσιακά ναυπηγήματα και εξυπηρετώντας τις ανάγκες εκατοντάδων εμπορικών και αλιευτικών σκαφών» λέει ο Βασίλης Βασιλειάδης, υπενθυμίζοντας ότι σε αυτό το ιστορικό σημείο ναυπηγήθηκε, το 1820, το θρυλικό πλοίο της Μπουμπουλίνας, ο «Αγαμέμνων», μία κορβέτα μήκους 75 μέτρων με 18 κανόνια, που επί Καποδίστρια πήρε το όνομα «Σπέτσες» και αποτέλεσε τη ναυαρχίδα του εθνικού στόλου.
«Ας μην ξεχνάμε ακόμη ότι η αρχαιότερη θαλάσσια διαδρομή στον κόσμο εντοπίζεται στο Αιγαίο, με τη μεταφορά του πετρώματος του οψιδιανού από τη Μήλο στο σπήλαιο του Φράγχθι, που βρίσκεται απέναντι από τις Σπέτσες.
Δηλαδή, το νησί των Σπετσών βρισκόταν στο πέρασμα αυτής της πρώτης διαδρομής. Είναι μια ιστορία περίπου δέκα χιλιάδων χρόνων π.Χ.» τονίζει ο κ. Βασιλειάδης. «Δεν είναι τυχαίο ότι σε αυτό το νησί φτιάχνουν τα πιο όμορφα και αξιόπλοα τρεχαντήρια στη χώρα, από τα μικρότερα σε μήκος μέχρι τα μεγαλύτερα των 12-15 μέτρων».
Σήμερα, τα καρνάγια των Σπετσών είναι απαραίτητα για την τοπική οικονομία του νησιού, με μεγάλη σημασία τόσο για την παράκτια αλιεία όσο και για τον θαλάσσιο τουρισμό. Εκτός από τη ναυπήγηση, εξυπηρετούν τη συντήρηση εμπορικών, αλιευτικών και τουριστικών σκαφών, συμπεριλαμβανομένων των θαλάσσιων ταξί, που δεν θα μπορούσαν να λειτουργήσουν χωρίς την ύπαρξη των σπετσιώτικων ταρσανάδων.
«Δεν είναι μόνο η χρησιμότητά τους για την τοπική οικονομία σήμερα. Το νησί στηρίζεται στην ιστορική ύπαρξη των ταρσανάδων, που έδωσαν τη δυνατότητα στους Σπετσιώτες να γίνουν φοβεροί έμποροι όχι μόνο μέσα στη Μεσόγειο, αλλά και πέρα από αυτήν. Δεν πρόκειται για απλά καρνάγια, αλλά για φορείς πολιτισμού, τεχνογνωσίας και τοπικής αυτάρκειας» καταλήγει ο κ. Βασιλειάδης.
Μικρά ιστορικά ναυπηγεία σε Αίγινα και Αγκίστρι
Με αφετηρία το λιμάνι της Αίγινας, στον δρόμο προς Σουβάλα, συναντάμε μια σειρά από μικρά ναυπηγεία, συγκεντρωμένα στο λιμανάκι της Καβουρόπετρας. Καρνάγια που, όπως τα πιο πολλά, κουβαλούν μακρά ιστορία και αποτελούν σημαντικό κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς του νησιού.
Τα περισσότερα λειτουργούν εδώ και δεκαετίες, ενώ σε καρνάγια, όπως αυτό του Ασπράκη, η τέχνη της ξυλοναυπηγικής παραμένει ζωντανή από γενιά σε γενιά. Η οικογενειακή επιχείρηση ξεκίνησε πριν από 115 χρόνια από τον Ιωάννη Ασπράκη και η παράδοση συνεχίζεται σήμερα από τα εγγόνια του σε έναν χώρο που φτάνει τα δέκα στρέμματα. Στην περιοχή λειτουργούν, εκτός από παραδοσιακά καρνάγια, και κάποια πιο σύγχρονα, κατάλληλα για επισκευές σκαφών αναψυχής και ιστιοπλοΐας, ενώ τα περισσότερα δίνουν τη δυνατότητα σε κάποιον να τα επισκεφθεί, για να γνωρίσει από κοντά την τέχνη του καραβομαραγκού.
Στον κατάλογο των καρνάγιων του Αργοσαρωνικού συγκαταλέγεται και το παραδοσιακό μικρό ναυπηγείο του Αγκιστρίου στην περιοχή του Μεγαλοχωρίου, που εδώ και δεκαετίες συνεχίζει να δημιουργεί υπέροχα ξύλινα καΐκια και να επισκευάζει σύγχρονα σκάφη αναψυχής.
Από την έντυπη έκδοση του Saronic Magazine
