Αναφορά στον Γκρέκο

Του Τάκη Χρυσικάκου

Χρειάστηκε να κάνω μια μεγάλη έρευνα για να μπορέσω να προσεγγίσω το έργο του Νίκου Καζαντζάκη «Αναφορά στον Γκρέκο», έτσι ώστε να το αποδώσω επί σκηνής. Κι αυτό επειδή η προσωπικότητα του Καζαντζάκη είναι τεράστια. Και η  δύναμη της, ως γνωστόν, έχει ξεπεράσει τα όρια της χώρας. Ο Καζαντζάκης έχει μια παγκοσμιότητα και αυτό είναι κάτι το οποίο πρέπει να το λάβουμε πολύ σοβαρά υπόψη. Πώς μπόρεσε αυτός ο άνθρωπος ενώ μιλάει τόσο πολύ για τον τόπο του, την Κρήτη, την Ελλάδα να καταφέρει να εμπνέει και να συνεγείρει ένα παγκόσμιο ενδιαφέρον. Μέσα από την έρευνα λοιπόν που έκανα, και συνεχίζω να κάνω, για να προσεγγίσω το φαινόμενο Νίκος Καζαντζάκης κατάλαβα ότι ο Καζαντζάκης δεν ήταν απλά ένας συγγραφέας αλλά ένας στοχαστής, ένας φιλόσοφος. Ένας άνθρωπος, ο οποίος μέχρι την τελευταία του πνοή αναζητά, αναθεωρεί, ερευνά, αμφισβητεί και έτσι πηγαίνει παρακάτω.

Μέσα στο έργο του βρίσκουμε και αντιφάσεις. Οι αντιφάσεις αυτές είναι φυσιολογικές διαφορετικές κατευθύνσεις ενός ανθρώπου, ο οποίος είναι διαρκώς σε αναζήτηση, σε έρευνα και αλλάζει πράγματα. Στο τελευταίο του έργο-- το οποίο έγραψε τρεις φορές—την «Αναφορά στον Γκρέκο», βλέπουμε ότι είναι πλέον πολύ κατασταλαγμένος. Είναι πολύ κοντά—πάντα ήταν, αλλά εδώ περισσότερο—στον θεό, στην πίστη και οι απόψεις του είναι φιλτραρισμένες. Κάνει έναν απολογισμό. Μια πνευματική διαδρομή. Πιστεύω απόλυτα ότι είναι μια διαδρομή πνευματική αλλά και μια διαδρομή της ίδιας του της ζωής, με τις εμπειρίες του. Αναφέρει πράγματα για τον πατέρα του. Βεβαίως έχει γράψει τον «Καπετάν Μιχάλη», για να μπορέσει να ισορροπήσει τη σχέση που είχε με έναν πατέρα, ο οποίος τον απαξίωνε συνεχώς  και να φτάσει στο σημείο να πει στην «Αναφορά στον Γκρέκο», ότι τον αγάπησε μετά τον θάνατό του ενώ πριν ένιωθε έχθρα για εκείνον.

Επίσης μας μιλάει για τη λατρεία που είχε στην μάνα του, για τον πρώτο του έρωτα όταν ήταν ακόμα πολύ μικρό παιδί. Το πρώτο του τραύμα και τον σπαραγμό του, όταν βρέθηκε στο νεκροταφείο και είδε το κρανίο αυτής της γυναίκας. 

Εδώ πρέπει να επισημάνω ότι διάλεξα μέσα από τον όγκο αυτόν του βιβλίου τα σημεία που, κατά τη δική μου γνώμη, ήταν τα πιο θεατρικά. Όταν βγαίνουμε στο θέατρο δεν κάνουμε σε καμία περίπτωση διάλεξη. Στο θέατρο λέμε μια ιστορία και μοιραζόμαστε συναισθήματα. Αυτό συμβαίνει ακόμα και όταν κάνουμε διδακτικό θέατρο. Το βλέπουμε πολύ καθαρά και στον Μπρεχτ, ο οποίος κάνει διδακτικό θέατρο και δανείζεται λαϊκούς μύθους. «Ο κύκλος με την κιμωλία», για παράδειγμα. Ο Μπρέχτ παίρνει λαϊκούς μύθους  και μέσα από αυτούς περνάει αυτά που θέλει να πει. Έτσι και η δική μου επιλογή. Στηρίχτηκε σε συναισθηματικούς σταθμούς της ζωής του Καζαντζάκη και λιγότερο σε φιλοσοφικούς. Βεβαίως δε θα μπορούσε να λείπει η αναφορά του στον ΄Ομηρο, που είναι τεράστιο κομμάτι επιρροής στη ζωή του. Στον απολογισμό του αυτόν επιστρέφει στον Ζορμπά. Ο θαυμασμός του γι’ αυτόν τον άντρα που ήταν εντελώς αντίθετος από τον ίδιο, και που ωστόσο θα ήθελε να ήταν σαν και αυτόν αλλά δεν τολμούσε, εκείνος ένας διανοούμενος να γίνει σαν τον «δράκο» ήταν το έναυσμα για να γράψει ένα τεράστιο κεφάλαιο στην απολογία της ζωής του.

Και βεβαίως πάνω από όλα το γεγονός ότι διαλέγει να κάνει την αναφορά του με στρατιωτικό τρόπο στον στρατηγό παππού του, στον Θεοτοκόπουλο. Αυτό το κάνει, επειδή, όπως αναφέρει, είναι ο μόνος που μπορεί να τον νιώσει. Και το μόνο που ζητάει κάνοντας αυτή την αναφορά είναι να του δώσει την ευχή του ο Θεοτοκόπουλος. Και τελειώνοντας πηγαίνει πια να τον συναντήσει. Οδεύει στον θάνατό του.

Αυτά είναι εν μέρει τα σημεία στα οποία επέλεξα να σταθώ.

Χρειάστηκε πολύς χρόνος και πολύς κόπος, περισσότεροι από πέντε μήνες, για να μπορέσω να κάνω αυτή την προσαρμογή, να συνταιριάξω τα κομμάτια σε ενιαίο κείμενο, να μπουν οι μουσικές ενδιάμεσα με τη βοήθεια αρχικά του Χαϊνη, του Δημήτρη Αποστολάκη και μετά της Γεωργίας Νταγάκη,

Αλλά και μέχρι τώρα, που είναι ο τρίτος χρόνος που παίζεται το έργο, συνεχίζω την έρευνά μου. Ψάχνομαι να δω τι είναι αυτό που πιθανόν μου λείπει, πώς θα γίνω πιο αφαιρετικός, πώς θα μπω πιο βαθιά στην ουσία, στο μεδούλι της προσωπικότητας  αυτού του ανθρώπου. Και επειδή αγαπώ το θέατρο όταν ο ηθοποιός δεν παίζει έναν ρόλο αλλά γίνεται ο ρόλος, προσπαθώ, μέχρι τώρα και για όσες παραστάσεις έχουν απομείνει, να μπαίνω όλο και περισσότερο στην προσωπικότητα και στα συναισθήματα αυτού του ανθρώπου.

Αν υπάρχει ένα στοιχείο δικαίωσης είναι όταν μου λέει ο κόσμος ότι δεν είδαμε τον Χρυσικάκο αλλά είδαμε τον Καζαντζάκη. Στην Κρήτη ήταν πολύ συγκινητική η αντίδραση του κοινού. Ήταν σοκαριστική. Όταν παίξαμε την παράσταση στο Ηράκλειο, στον τάφο του Καζαντζάκη, και στο τέλος έφευγα προς ένα τεράστιο δέντρο στο βάθος και .υπήρχε γιγαντιαία η σκιά από ένα προβολέα, η οποία μίκραινε καθώς έφευγα ο κόσμος βουρκωμένος μου έλεγε ότι ένιωσε πως ο ίδιος ο Καζαντζάκης είχε βγει από τον τάφο του και απομακρυνόταν. 

Η τελευταία δε εμπειρία στο πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης ήταν άκρως συγκινητική. Στο τέλος της παράστασης πρύτανης και αντιπρυτάνεις ήρθαν κοντά μου βουρκωμένοι και μου είπαν ότι πρώτη φορά σε εκδήλωση δεν ακουγόταν ούτε ψίθυρος από το κοινό, το οποίο ξεπέρασε τα χίλια άτομα.

Σε όλη τη διάρκεια αυτής της ενασχόλησής μου με το συγκεκριμένο έργο βρήκα πολλά κοινά στοιχεία δικά μου. Ταυτίστηκα όπως λέμε στη θεατρική γλώσσα. Πολλά από τα λόγια του Καζαντζάκη ανακάλυψα πως είναι και δικές μου σκέψεις. Ειλικρινά, όταν βγαίνω επάνω στη σκηνή και λέω αυτά τα πράγματα, δεν αισθάνομαι ούτε στο ελάχιστο ότι παίζω έναν ρόλο. Λέω τη δική μου υποκειμενική αλήθεια.

Η πορεία στο θέατρο είναι μια μοναχική πορεία. Είναι καταπληκτικό ότι κανείς δε στάθηκε δίπλα μου σε όλη αυτή την προσπάθεια. Όλα αυτά, τα πάντα, είναι αποτέλεσμα δικής μου, μοναχικής δουλειάς, χωρίς κανένας μα κανένας φορέας να βοηθήσει. Δεν το λέω με παράπονο αλλά με περηφάνια. Είμαι περήφανος γιατί κατορθώνω το αδύνατο. Να η φράση του Καζαντζάκη: «Φτάσε όπου δεν μπορείς». Κανείς δεν περίμενε, ούτε κι εγώ, ότι αυτή η παράσταση θα αποκτούσε τόση δύναμη και θα μας καλούσαν παντού να την παρουσιάσουμε. Για παράδειγμα, πρόσφατα μιλούσα με ανθρώπους στη Νέα Υόρκη αλλά έχει εκδηλωθεί ενδιαφέρον και από τη Μόσχα, ώστε να μεταβούμε εκεί για να παρουσιάσουμε την «Αναφορά στον Γκρέκο».

Δυστυχώς η  πολιτεία είναι εχθρική σε όλα. Η πρόταση μας, τόσο εμού όσο και των εκδόσεων Καζαντζάκη, να προσφέρουμε δωρεάν αυτή την παράσταση για  να μαγνητοσκοπηθεί και να διανεμηθεί στα σχολεία δεν γνωρίζω ούτε αν έφτασε στον αρμόδιο υπουργό παιδείας. Καμία ωστόσο ανταπόκριση δεν είχαμε έως τώρα. Εμείς όμως συνεχίζουμε τον δικό μας ανήφορο για να φτάσουμε όπου δεν μπορούμε.